بازمانده‌های شهر قدیمی توس ، مشهد

درباره توسِ پیش از اسلام جز روایات افسانه‌ای، اسناد معتبری در دست نیست. به نظر می‌رسد كه این شهر در اواخر حكومت و فرمانروایی ساسانیان، یكی از شهرها و مرزداری‌های درجه دوم بر سر راه گرگان و نیشابور به مرو، نسا و باختر بوده است. به دنبال جنگ سرنوشت‌ساز نهاوند كه مورخین تاریخ وقوع آن را به تفاوت، سال‌های 18، 19 و 21 هجری ذكر كرده‌اند و اعراب آن را فتح‌الفتوح خوانده‌اند، دروازه فلات ایران بر روی اعراب گشوده شد و راه شرق برای عبور سپاهیان عرب هموار گشت. فتح خراسان در سال 29 و 30 هجری توسط عبداللّه بن عامر اتفاق افتاد و توس همچون دیگر شهرهای خراسان در رقعه وسیع قلمرو سرزمین‌های شرق اسلامی درآمد.
آن‌چه در وهله نخست، و قبل از ورود به شهر قدیمی توس نظر هر تازه‌واردی را به سوی خود جلب می‌كند، برج و باروی قدیمی پیرامون شهر است كه از سالم‌ترین حصارهای باقی‌مانده در شهرهای باستانی و تاریخی ایران به شمار می‌رود.
سطح شهر انباشته از بقایا و عناصر معماری تاریخی و فرهنگی است. قطعات سفال، شیشه، آجر و بعضاً فلز در این سو و آن سوی شهر پراكنده‌اند.
آثار به جا مانده در ویرانه‌های توس،‌ چندین دوره تاریخی را در بر می‌گیرند، و به دوران ساسانیان، سلجوقیان، تیموریان و دوران قاجار تعلق دارند.
چشم‌گیرترین و سرپاترین اثری كه در مركز شهر قدیم توس برجای مانده، بنایی است آجری و گنبددار به ارتفاع تقریباً 25 متر كه به گنبد هارونیه مشهور است و در متون قدیمی از آن با نام‌های نقاره‌خانه، مسجد خرابه، مأمونیه، مسجد جامع و زندان هارون یاد شده است. سفالینه‌های مكشوفه از شهر توس قدیم به چند گروه تقسیم می‌شوند :
- سفال‌های بی‌لعاب و ساده توس مربوط به قرن ششم تا نهم هـ.ق .
- سفال‌های بی‌لعاب توس در اشكال و نقش‌های متنوع و مختلف متعلق به قرن سوم تا چهارم هـ.ق .
- سفال‌های بی‌لعاب دیگر توس مربوط به قرن سوم تا هشتم هجری.
- سفال‌های لعابدار بسیاری كه به قرن‌های سوم تا نهم هجری تعلق دارند.
توس قدیم با این كه بارها توسط متجاوزین به ویرانی و نابودی كشیده شده است، لیكن تن به فنای همیشگی نداده است و هر بار پس از ویرانی، در كنار ویرانه‌های آن، شهری دیگر بنا گردیده است كه هر چند رونق پیشین را نداشته؛ اما برپا و ماندگار شده است.