نواهای روحبخش

شب‌ های قدر و احیا را پشت سر گذاشتیم؛ شب‌هایی که حال و هوای دیگری داشت. ردپای شب‌ های قدر را می‌توان در بسیاری از آثار هنری از جمله در اشعار دید. در گذشته موسیقی هم از این شب ‌ها بی‌نصیب نبود. نمونه‌ های زیبایی از آواها و موسیقی‌ها وجود دارد که گواه این نصیب است.
گونه‌ های آوازی شب ‌های قدر ، بیشتر نعت و مدح است که نوعی حزن و اندوه را در خود پنهان دارند. آنچه در این شب ‌ها بیشتر خوانده می‌شود ، ذکر خوانی، نعت ‌خوانی ، منقبت ‌خوانی ، مقتل ‌خوانی ، نیایش ‌خوانی، روضه ‌خوانی ، مرثیه ‌خوانی، مدیحه ‌سرایی، نوحه ‌خوانی ، صلوات ‌خوانی ، ترسه ‌خوانی و قنبرخوانی است.
از این میان، ذکرخوانی بیشتر از دیگر گونه‌ها استفاده می‌شود. ذکرها ۲ دسته کوتاه و بلند دارند و گاهی با صدای بلند و رسا همراه یک ساز مثل دف، تنبور، عود، نی، تار، دوتار و گورگه اجرا می‌شده‌اند و هنوز هم در برخی روستا‌ها اجرا می‌شوند. این ذکر‌ها بدون ساز و با اکسان‌های مشخص هم خوانده می‌شود، اما ساختاری ساده دارند، طوری که اکثرا آن را به صورت دسته‌جمعی می‌خوانند.
در ذکر‌های شب قدر، عموما جمله یا کلمه‌ای تکرار می‌شود. این تکرار و تسلسل در موسیقی آوازی باعث می‌شود علاوه بر آرامشی که در درون پدید می‌آید، شخص را به نوعی حضور که قابل تعریف نیست، برساند. تکرار نام حضرت علی یا نام‌های خداوند بخصوص ذکرالله از متداول‌ترین ذکرهای شب قدر است. علاوه بر این ذکر‌هایی چون یا علی، مولا جانم و یار علی مولام علی بیشتر از هر زمان دیگری بر زبان جاری می‌شوند. ذکرهای توسل و ۱۲ امام نیز از ذکر‌هایی است که هنوز هم در محافل احیا خوانده می‌شود. چه شیعه و چه سنی آن را می‌خوانند.
اما با پیشرفت فناوری و جایگزین شدن وسایل ارتباط جمعی که امروز در هر خانه‌ای پیدا می‌شود، انگیزه اصلی استفاده از موسیقی‌ها و آوازهای ماه مبارک را که اطلاع‌رسانی از زمان سحر، افطار، اذان و مواردی دیگر است، کمرنگ کرده است.
حالا دیگر بسیاری از نغمه‌ها و آواها جای خود را به رادیو و تلویزیون داده‌اند و تنها بخشی از آنها به صورت مراسم آیینی باقی مانده است. نمونه‌هایی از ذکر‌ها و مدح و مرثیه‌هایی که در شب قدر خوانده می‌شود، از همین دست است.
● نزدیک شدن به عید
خواب روزه‌دار عبادت است. نفس روزه‌دار متبرک است. قرآن خواندن ثواب چند برابر دارد. دهانتان را با صلوات معطر کنید. بر محمدص و آل‌محمدص صلوات. با گذشتن شب‌های قدر به پایان ماه مبارک نزدیک می‌شویم و مسلمانان روزه‌دار خود را برای استقبال از عید فطر آماده می‌کنند. نامشخص بودن دقیق زمان عید در تقویم باعث می‌شد به ابزاری مثل آواز و صدای ساز برای نوید فرارسیدن عید، نیاز بیشتری باشد.
اهالی منطقه و روستا به همراه تعدادی از بزرگان، نوحه‌خوان‌ها و نقاره‌زن‌ها به سمت بلندای اطراف خود می‌روند. همه چشم به آسمان می‌دوزند. پس از این‌که هلال ماه رویت شد و بزرگان آن را تصدیق کردند، جمع صلوات می‌فرستد و نقاره‌زن‌ها شروع می‌کنند.
عید سعید فطر از مهم‌ترین اعیاد مسلمانان است و باشکوه‌تر و مفصل‌تر از اعیاد دیگر برگزار می‌شود. مسلمان ‌هایی که یک ماه به تزکیه نفس پرداخته‌اند و میهمان خدا بوده‌اند حالا به شادی مشغولند.
آواز‌هایی که در بیشتر مناطق ایران خوانده می‌شود، اغلب در تکریم، درخواست قبول طاعات و عبادات از درگاه الهی و خداحافظی با این ماه است. به این آواز‌ها در هر منطقه‌ای نامی داده شده است. از میان این نام‌ها می‌توان به آواز‌های یا رمضان، مرحبا الوداع، رمضانیه‌خوانی و صلوات‌خوانی اشاره کرد؛ اما در اصل همه موضوعی یکسان دارند و رسیدن عید را خبر می‌دهند.
هنگام خواندن آواز‌های عید فطر که اغلب در دستگاه چهارگاه اجرا می‌شود، نقل و شیرینی پخش می‌شود. پس از آوازخوانی‌ها هر کس برادر دینی خود را به آغوش می‌گیرد. در پایان با ساز‌های کوبه‌ای یا بادی قطعاتی اجرا می‌کنند تا تمام مردم ناحیه از آمدن عید باخبر شوند. صدای سازها نوید آمدن عید است. این رسم در بیشتر مناطق شمالی و جنوبی ایران متداول بوده است؛ اما امروز کمتر به این سنت‌ها که بیشتر جنبه اطلاع‌رسانی داشته، توجه می‌شود. حالا مردم هر منطقه‌ای در خانه جلوی تلویزیون‌ها و یا کنار رادیو می‌نشینند تا خبر رویت هلال ماه اعلام شود.
● آواهای فطر
در بسیاری مناطق ایران آوازهای پایان ماه رمضان از شب بیست‌وهفتم آغاز می‌شود. مردم همان‌طور که به پیشواز ماه رمضان رفته‌اند، این بار از عید استقبال می‌کنند.
زنان بعضی مناطق در این روز‌ها به دوختن پیراهن مراد می‌پردازند. دوختن این پیراهن مراسم خاصی دارد. هر کدام از زنانی که به دوختن پیراهن مشغولند، زیر لب آوازهای عید سعید فطر و طلب رحمت می‌خوانند. آنان معتقدند اگر کسی روز عید فطر با خلوص نیت این پیراهن را بر تن کند، حاجت می‌گیرد.
روز عید فطر پس از خواندن نماز، مجلس شادی برپا می‌شود. چند مداح یا منقبت‌خوان خوش‌صدا در مجلسی گردهم جمع می‌شوند و هر کدام به نوع و سبک خاصی آوازی ارائه می‌کنند. حاضران در مجلس هم پاسخ آنها را با صلوات و یا خواندن بخشی از آواز می‌دهند.
در هر قوم و خاندانی مرد خوش‌صدایی پیدا می‌شود که اشعار شادمانه‌ای برای عید فطر بخواند. هنگام خواندن این اشعار که به اصطلاح فطره‌خوانی خوانده می‌شود، فطریه هر خانواده‌ای جمع می‌شود.
صلوات‌خوانی هم از رسوم دیگر عید و ماه رمضان است که در بیشتر مناطق ایران رایج بوده است. اما امروز از آن مراسم چیزی باقی نمانده و فقط بخش کوچکی از صلوات‌خوانی‌ها در مجالسی که به مناسبت ماه مبارک رمضان برپاست، اجرا می‌شود.
علاوه بر عید در طول ماه مبارک هم صلوات‌خوانی می‌کردند. در این ماه ختم قرآن می‌کنند. در هر محله‌ای مردم دور هم جمع می‌شوند و هر روز جزئی از قرآن کریم را می‌خوانند. هر کدام از حاضران چند آیه را می‌خوانند و پیش و پس از خواندن صلوات‌خوانی می‌کنند. در مجالس وعظ هم صلوات‌خوانی مرسوم است. صلوات‌خوانی‌ها ملودی و لحن‌های ویژه و متفاوتی دارد که با هم متفاوت هستند و به دوگونه صلوات‌های کوتاه و بلند تقسیم می‌شوند که هرگونه هم انواع مختلفی دارد و به شیوه‌های گوناگونی خوانده می‌شود. بعضی صلوات‌ها در یک یا ۲ جمله خلاصه می‌شود و بعضی دیگر طولانی‌تر است. خیلی‌ها صلوات‌های بلند را جزو ذکر‌ها به حساب می‌آورند و معتقدند آنها هم بخشی از ۱۹ ذکری است که در ایران رایج و متداول بوده است.
موسیقی رمضان و عید از آیین‌های عبادی مذهبی است که در حیطه موسیقی مذهبی قرار می‌گیرد.
در بسیاری از مناطق این رسوم از بین رفته است، اما در مناطق کویری از جمله اطراف یزد و تفت که از مسائل روز دورتر هستند و فرهنگ بومی‌شان را حفظ کرده‌اند، هنوز هم بعضی آواهای رمضان و عید خوانده می‌شود. در یزد وقتی چاووشی‌خوان‌ها چاووشی می‌خوانند، مردم در جوابشان صلوات‌خوانی می‌کنند.
ایرانیان در همه ماه‌های خاص دینی از موسیقی به فراخور احوال به بهترین نحو استفاده کرده‌اند. اما افسوس که امروزه شب و روزمان را با نغماتی پر کرده‌ایم که نهاد فرنگی‌گرایانه دارد و از روح درک و شهود و ارتباط با خدا تهی است. امیدوارم نسل آینده به دنبال داشته‌های خودمان و پربارتر کردن آن باشد.

آزاده شهمیرنوری‌

منبع : روزنامه جام‌جم