خاطره ای از مرحوم ناصر فرهنگ فر

شهر رم مركز فرهنگی عجیبی است. عموماً هنرمندان در هر سطح كه باشند ماهی یك بار دور هم جمع می شوند و یكدیگر را از فعالیت های هنری خود آگاه می كنند. یا اینكه این محافل تبدیل به جلسات نقد و بررسی آثار دیگر هنرمندان می شود. به جرات می توان گفت كه سرنوشت خیلی از جریانات هنری در این محافل مشخص می شود. این انجمن ها در ایتالیا نام خاصی هم دارند به آن اصطلاحاً سالوتو «Salotto» گفته می شود. اغلب كانال های ملی یا محلی تلویزیون های ایتالیا در این محافل شركت می كنند و برنامه ها و بحث های این محافل را به شكل مستقیم یا ضبط شده پخش می كنند. ۱۳ سال پیش استاد پرویز مشكاتیان، فهیمه خانم و زنده یاد استاد ناصر فرهنگ فر به دعوت شعبه شرق شناسی دانشگاه رم برای شركت در فستیوالی كه به نام مولانا جلال الدین در سالن اپرای رم برگزار می شد به ایتالیا آمدند و شبی را مهمان یكی از این محافل بودند. مهمانی در خانه خانم لوچیا رونكتی آهنگساز موسیقی مدرن ایتالیایی برگزار می شد كه حدود ۳۰ نفر از شاعران، آهنگسازان، نوازندگان، خوانندگان اپرا، رهبران اركستر، نقاشان و مجسمه سازان معروف ایتالیایی و اروپایی در این سالوتو مهمان بودند. از استادان شناخته شده در ایران كه در این مهمانی حضور داشتند، می توانم از استاد انیو موریكونه كه نگارنده افتخار همكاری با ایشان را داشتم و استاد كارل ماریا جولینی نام ببرم. ولی استاد مسلم موسیقی و آهنگساز برجسته موسیقی متن های بزرگترین فیلم های تاریخ سینما و سریال های مهم تلویزیونی از جمله سفرهای ماركوپولو و شاهزاده صحرا و خوب بد زشت، روزی روزگاری آمریكا میسیون و... است. و دیگری از آخرین شاگردان رهبر اركستر برجسته تاریخ موسیقی كلاسیك ایتالیا آرتور و توسكانینی۱ است. آن شب استاد گرانمایه جولینی۲ پارتیتور دست نوشته اتللو یكی از آخرین آثار چوزپه وردی آهنگساز معروف ایتالیایی را به همراه خود آورده بود. وردی این پارتیتور دست نوشته را تقدیم به توسكانینی كرده بود و توسكانینی هم به رسم یادگار این پارتیتور را به شاگردش جولینی واگذار كرد. جولینی با افتخار تمام دست خط وردی و تقدیمی به توسكانینی و دست خط استادش را به همه نشان می داد. جولینی بعد از شام پشت پیانوی صاحبخانه نشست و شروع به نواختن بعضی از قطعات و آریاهای معروف اتللو كرد و هر كس كه ته صدایی داشت به جمع خوانندگان پیوست. بخش های اصلی مثل صدای اتللو، یاگو و دزدمونا توسط خوانندگان باتجربه خوانده می شد و بقیه حضار قسمت های كرال پارتیتور را می خواندند. موریكونه هرازگاهی جرعه ای از نوشیدنی اش می خورد و با تعجب و تحسین یك لحظه چشم از آقای جولینی این پیرمرد و استاد یگانه موسیقی برنمی داشت.پس از مدتی هنرنمایی جمعیت اطراف پیانو و استاد جولینی خاتمه یافت و به پیشنهاد صاحبخانه از مهمانان ایرانی تقاضای هنرنمایی شد. استاد مشكاتیان سه تار را راست پنج گاه كوك كرد. استاد فرهنگ فر هم ضرباتی بر روی پوست ضرب نواخت و نگارنده تاریخچه سازها و اهمیت و مرتبه استادان پرویز مشكاتیان و ناصر فرهنگ فر را در موسیقی ایرانی برای حضار توضیح داد. مهمانان سراپا گوش شدند و استادان شروع به نواختن كردند. طنین ضرب سادگی و صفا و صدای گرم ناصر به همراه سه تار مشكاتیان حضار را جذب خود كرد. به طوری كه تقریباً همه با سكوت تمام به موسیقی گوش می دادند. بعد از اتمام هنرنمایی استادان جولینی و موریكونه و دیگر هنرمندان سئوالاتی در رابطه با موسیقی ایرانی كردند كه استادان با ترجمه نگارنده به این سئوالات جواب دادند. موریكونه با لیوان نوشیدنی اش با دورشدن حضار از اطراف مهمانان ایرانی، به سراغ سه تار رفت، ساز را در دست گرفت مدتی به پرده و شكل كاسه خیره شد و سئوالاتی در رابطه با ربع پرده و موسیقی ایرانی از استاد مشكاتیان كرد و بعد ضرب را در دست گرفت و نگاهی به ساز قدیمی استاد فرهنگ فر انداخت. استاد با سادگی كودكانه ای از من خواست كه برای موریكونه توضیح بدهم كه این تنها ضربی است كه یحیی سازنده معروف تار ساخته.
موریكونه دست های ناصر را در دست گرفت، چند لحظه آنها را فشرد و از من پرسید این دست ها استخوان هم دارند؟ سئوال را برای استادان ترجمه كردم. استاد فرهنگ فر با فروتنی و دقت تمام مدتی در رابطه با ساز ضرب، تمرین هایش، شیوه های مختلف نوازندگی و از استادان بزرگ این ساز و یافته های شخصی خودش داد سخن می داد.
صحبت گل انداخته بود. استاد فرهنگ فر در رابطه با ریتم های لنگ و استادان بزرگی كه افتخار همكاری با آنها را داشته با هیجانی خاص صحبت می كرد، گویی سال ها است این دو استاد یكدیگر را می شناسند. موریكونه هرازگاهی با سئوال كوتاه تاكتیكی بحث را به ریتم در موسیقی ایرانی و عموماً در موسیقی خاورمیانه می كشاند. در همین حین استاد مشكاتیان به من نزدیك شد و با طنزی خاص گفت:
«تا ناصر با آقای موریكونه كشتی نگرفته بهتر است برویم.»
با كمك و اصرار فهیمه خانم ناصر را وادار به رفتن كردیم.
موقع خداحافظی استاد فرهنگ فر دست جولینی را آنقدر محكم فشرد كه پیرمرد فریاد بلندی كشید و هنگام روبوسی و در بغل گرفتن موریكونه لیوان نوشیدنی او، لباس هر دو هنرمند را رنگین كرد.
در آسانسور استاد مشكاتیان با خنده گفت: «ناصر لباس آقای موریكونه را رنگین كردی دیگه چرا دست پیرمرد را اینقدر محكم فشار دادی؟»
استاد فرهنگ فر با سادگی خاص و همیشگی خود گفت: «از بس خوب ساز می زد عمو پرویز!»
پی نوشت ها:
۱ - آرتور و توسكانینی ۱۹۵۷-۱۸۶۷ از بزرگترین رهبران اركستر ایتالیا بود كه موسیقی كلاسیك را با شیوه ای علمی رهبری می كرد.
در زمان وی اگر اشراف زاده ای در سالن اپرا وجود داشت و تقاضای اجرای دوباره یك آریا یا یك قطعه معروف را می كرد رهبر اركستر موظف به اجرا بود در حالی كه توسكانینی از این عمل سر باز زد و در جواب اشراف زاده حاضر در سالن فریاد كشید من در خدمت موسیقی هستم نه در خدمت اشرافیت. رهبری سخت گیر، منظم و خشن بود و آخرین كارش را در سن ۹۰ سالگی چند ماه قبل از مرگ در تئاتر اسكالا Scala در میلان بر روی صحنه برد. جوزپه وردی _ برلیوز _ راول و خیلی از آهنگسازان دیگر از دوستان نزدیك وی بودند.
۲ - كارل ماریا جولینی : از آخرین رهبران نسل بزرگ موسیقیدانان و رهبران قرن بیستم كه به شیوه كلاسیك رهبری می كردند، بود.جولینی متخصص رهبری اپرا های ایتالیایی كه به بل كانتو معروفند و همچنین تخصص در رهبری آثار موتسارت، واگنر و بتهوون سال ها رهبر ثابت اركستر سالسبورگ شهر زادگاه موتسارت بود.جولینی آخرین كنسرت خود را در سن ۹۲ سالگی به مناسبت سالگرد اتحاد ایتالیا در مجلس سنا اجرا كرد.

محسن كثیرالسفر*

* نوازنده و پژوهشگر موسیقی

منبع : روزنامه شرق