پنج گام اساسی مدیریت بحران

بر اساس آمارهای جهانی که طی ۸-۷ سال اخیر منتشر شده است، کشور ما همواره بین پنجمین تا دهمین کشور حادثه‌خیز دنیا قرار داشته است. بر اساس گزارشات منتشر شده، در دو دهه گذشته نزدیک به ۱۰ درصد کل جمعیت ایران به نحوی در اثر حوادث و بلایای طبیعی یا کشته شده‌اند یا خسارت دیده‌اند یا آسیب دیده‌اند و این عدد، عدد قابل توجهی است...
از بین ۴۰ نوع حادثه شناخته شده در سطح جهان متاسفانه ۳۱ نوع آن در ایران احتمال وقوع دارد و مشخصا سه سانحه، سیل، زلزله و خشکسالی بیشتر از سایر بلایا برای کشور ما خسارت‌بار بوده است.
بر اساس اظهار نظر پژوهشکده مهندسی زلزله نزدیک به ۸۳ درصد جمعیت کشور ایران در مناطق با خطر نسبی زمین‌لرزه زیاد و خیلی زیاد قرار دارند.
طی ۹۰ سال گذشته، تقریبا بیش از ۹۰ زلزله مهم در ایران رخ داده است که قدرت ۱۸ مورد آن بین هفت تا هشت ریشتر بوده است. در ۳۰ سال گذشته به صورت میانگین هر سه سال یک زلزله بزرگ داشته‌ایم. حدود ۲۰ درصد بلایای طبیعی ایران را سیل شامل می‌شود. در یک مطالعه در ۲۵ سال گذشته ایران به طور میانگین روزانه بیش از ۳۰۰ میلیون تومان خسارت ناشی از سیل محاسبه شده است. مقوله خشکسالی یکی دیگر از بلایای جدی است که در سال‌های اخیر هم شاهد آن هستیم. بر اساس همان براورد ۲۵ ساله، خشکسالی روزانه حدود ۱۰۰ میلیون تومان برای کشور خسارت داشته است.
● مراحل مدیریت فاجعه
▪ پیشگیری
براساس نظر بیشتر صاحب‌نظران، مدیریت بحران شامل پنج مرحله است. اولین مرحله، مرحله پیشگیری است. این مرحله عمدتا مربوط به دولتمردان و سیاست‌گذاران و تصمیم‌گذاران حاکمیتی است، که باید به تدوین و تصویب و اجرای قوانین و مقررات مقاوم‌سازی و رعایت امور ایمنی بپردازند.
در ادامه روند مدیریت فاجعه‌های طبیعی چهار مرحله دیگر غیر از پیشگیری وجود دارند، دومین مرحله در این زمینه مرحله آمادگی است. مرحله سوم عملیات امداد و نجات، مرحله چهارم، مرحله توان‌بخشی مصدومین، بازماندگان از حادثه با اولویت زنان، کودکان و سالمندان و آخرین مرحله، مرحله بازسازی‌ است. مرحله اول و آخر عمدتا مرتبط به کارهای حاکمیتی و دستگاه‌های سیاست‌گذار است و دولت‌ها باید درباره آنها اقدام کنند. اما سه مرحله دیگر از جمله مراحلی هستند که در کنار دستگاه‌های دولتی، دستگاه‌های غیر دولتی و موسسات خیریه هم می‌توانند در آ‌ن نقش داشته باشند.
▪ مرحله آمادگی
در این مرحله باید هفت بخش از آمادگی مدنظر باشد. اولین بخش، آمادگی نیروی انسانی است. در راس این قسمت، مسوولان تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیرهستند. یعنی کسانی که سیاست‌گذار و برنامه‌ریز هستند باید آمادگی داشته باشند که اگر قسمتی از کشور یا شهری در برابر حادثه یا بلای جدی قرار گرفت باید چه کار بکنند. سطح دیگری از نیروی انسانی مربوط به مردم می‌شود. مردم ساکن هر منطقه در سطوح متعدد سنی و شغلی، باید آمادگی خود را برای بروز حادثه در زمان احتمالی داشته باشند و بالاخره سومین سطح از آمادگی مربوط به عوامل امدادی است. یعنی کسانی که در زمان حادثه باید وارد صحنه بشوند و در حقیقت حرفه و هنر آنها کار امداد است. برای رسیدن به آمادگی نیروی انسانی،‌ دو کار ضرورت دارد. یکی آنکه دستگاه متولی هدایت و مدیریت حوادث و سوانح باید بتواند در مراجع متعدد تصمیم‌گیری‌های کلان کشوری با مسوولان ذی‌ربط حضور داشته باشد و بتواند مشکلات را بیان کند و پیشنهادات خود را دنبال کند. نکته دوم آن است که باید آموزش و اطلاع‌رسانی را به طور مستمر داشته باشیم.
دومین مرحله از مرحله آ‌مادگی، مرحله آمادگی امکانات و تجهیزات است. اگر کشور ما حادثه‌خیر است باید بدانیم که چه ابزارهایی را باید داشته باشیم. باید بدانیم که این تجهیزات باید به روز شوند و هماهنگ با تکنولوژی روز باشند و افرادی که می‌خواهند از آن استفاده کنند باید مستمرا تمرین داشته باشند و این مهارت‌آموزی را داشته باشند.
سومین مرحله از مرحله آمادگی، «آمادگی اقلام امدادی» است. در هر حادثه‌ای به دنبال آوارگی، افراد نیاز به امکاناتی چون چادر، پتو، پوشاک مناسب و مواد غذایی مناسب دارند. این اقلام باید هم استاندارد و هم حتی‌المقدور باید بومی باشند.
چهارمین مرحله از مرحله آمادگی، آمادگی ارتباطات امدادی است. امروزه ارتباطات نقش اساسی دارد. یعنی ارتباطات مخابراتی ثابت، سیار و ماهواره‌ای در زمان حادثه برقرار باشد تا به محض آنکه حادثه به وجود آمد، عوامل امدادی بتوانند با دست‌اندرکاران در تماس باشند و آنها را در جریان کارها بگذارند. مهم است که ارتباطات امدادی، همه نقاط جغرافیایی کشور را پوشش دهند و عوامل فنی بتوانند اگر این ارتباطات امدادی در اثر حادثه تخریب شدند به سرعت آنها را ترمیم کنند و آنها را به حالت اولیه برگردانند.
پنجمین مرحله از مرحله آمادگی، مرحله «آمادگی ترابری امدادی» است. باید تدارک مناسبی برای ترابری زمینی، هوایی و دریایی داشته باشم. وسایل ترابری هم باید استاندارد باشند و حتی‌المقدور از تنوع محدودی برخوردار باشند. کادری که می‌خواهند از این ترابری استفاده کنند هم باید مجرب باشند.
ششمین مرحله از مراحل آمادگی، «آمادگی اورژانس امدادی» است. پیشنهاد می‌شود که در مناطق حادثه‌دیده، واحدهای پاسخ‌دهی اورژانس (ERU) داشته باشیم. در این مرحله باید تیم‌های اضطراری تخصصی داشته باشیم. تا در شرایط اضطراری آنها را به مناطق مورد نیاز عملیاتی بسیج کنیم. تدارک بیمارستان‌های صحرایی از جمله نیازهای حیاتی مقابله با حوادث است.
در این بیمارستان‌ها باید بتوان همه اعمال سبک و نسبتا سنگین اورژانس را برای کمک به حادثه‌دیدگان انجام داد. در این مرحله باید توجه داشته باشیم که ملزومات طبی را همواره آماده نگه داریم و مجموعه افراد تیم‌ تخصصی که می‌خواهند با این وسایل کار کنند باید آمادگی مستمر داشته باشند.
هفتمین مرحله از مرحله آمادگی، مرحله «آمادگی حمایت‌های روانی» است.
تاکنون به وفور دیده‌ایم که در زمان وقوع حادثه بیشتر عوامل امدادی سرگرم کمک به مصدومان و مجروحان می‌شوند. ولی فراموش می‌شود که عده‌ای از افراد در این منطقه فوت کرده‌اند و باید امکاناتی برای تدفین آنها فراهم شود. در واقع این افراد هم با رعایت موازین فرهنگی و مذهبی باید دفن شوند. مهم است که در این حوادث به لحاظ آنکه افراد زیادی فوت کرده‌اند، امکاناتی باشد تا افراد بتوانند مراسم عزاداری‌شان را انجام دهند تا دچار واکنش‌های آسیب‌زای عزاداری نشوند. هم‌چنین باید بدانیم که خیلی از بیمارانی که ترسیده‌اند و دچار شوک شده‌اند، به سرعت مورد توجه قرار بگیرند و به صورت اساسی به گونه‌ای که مزمن نشود این افراد مورد درمان قرار بگیرند. در هر حادثه‌ای گفته می‌شود که تعداد افراد آسیب‌دیده مانند کوه یخ می‌ماند. افرادی که آسیب جسمی دیده‌اند، نوک کوه را تشکیل می‌دهند ولی افرادی که آسیب روانی دیده‌اند، قاعده هرم را تشکیل می‌دهند و تعدادشان بسیار بیشتر است.
▪ مراحل عملیات امداد و نجات
این مرحله هم دارای هفت مرحله است. مرحله اول امداد و نجات آن است که منطقه آسیب‌دیده را به درستی شناسایی کنیم. باید وسعت منطقه آسیب‌دیده و شدت آن به دقت مشخص شود.
دومین مرحله آن است که تیم‌های امدادی وارد عرصه و فعالیت امداد و نجات شوند. آواربرداری و بیرون آوردن مصدومان، ارایه کمک‌های اولیه و انتقال مصدومان به مراکز درمانی و شناسایی اجساد زیر آوار و انجام مراحل تدفین آ‌نها سه مرحله این قسمت هستند. در این مرحله با استفاده از تیم‌های مجرب و آموزش‌دیده به شکل درست مصدومان از زیر آوار خارج شوند و مصدومان به درستی تریاژ شوند. این سه مرحله در بحث فعالیت امداد و نجات نباید به وسیله افراد عادی و غیرماهر انجام شود. چرا که می‌توانند با استفاده از مانورهای غیرصحیح موجب افزایش آسیب‌دیدگی مصدومان بشوند.
بررسی نیازهای اولیه آسیب‌دیدگان، سومین مرحله از عملیات امداد و نجات است. در این مرحله باید به سرعت برآورد میزان نیاز به خوراک، پوشاک مناسب، چادر، پتو و لوازم گرم‌کننده، دارو، آب بهداشتی و ... انجام شود.
برقراری اردوگاه اسکان موقت، چهارمین مرحله از عملیات امداد و نجات است. خیلی از آسیب‌دیدگان علاقه دارند که برای حفاظت منزلشان و باقی‌مانده اموالشان در همان منزل تخریب‌شده‌شان چادر بزنند. در حالی که این کار درست و فنی نیست و باید در یک مکان مناسب اردوگاه ایجاد شود و خانواده‌ها به آنجا هدایت شوند البته حق آنها است که نگران اموالشان باشند و وظیفه نیروهای امدادی است که از اموال افراد آسیب‌دیده حفاظت کنند. مهم است که در جایی که اردوگاه موقت برپا می‌کنیم، در کنار چادرها، توالت و امکانات بهداشتی متناسب با اردوگاه احداث شده وجود داشته باشد.
توزیع اقلام امدادی مورد نیاز پنجمین مرحله امداد و نجات هستند. باید مایحتاج اولیه زندگی، شامل لوازم گرم‌کننده، مواد غذایی، مواد شوینده و ... در اختیار آنان قرار بگیرد. در این مرحله باید عدالت در توزیع را رعایت کنیم. بهترین آن است که دفترچه امدادی تهیه شود و براساس ضوابط و نظمی که به ثبت رسیده است مقدار مایحتاج مورد نیاز افراد در اختیار آنان گذارده شود.
بسیار بسیار مهم است که کرامت انسانی، ادب و ضوابط فرهنگی و بومی در این فرآیند رعایت شود. یادمان باشد افرادی که آسیب‌دیده‌اند، خدای‌ نکرده افراد مسکین و گدا نیستند. براساس حادثه و به صورت ناگهانی این افراد به صورت موقتی نیازمند کمک سایر هم‌وطنان شده‌اند. بنابراین توصیه می‌شود که در این مرحله سازمان‌هایی که به بینوایان کمک می‌کنند مشارکت نکنند و کار را به سازمان‌هایی چون هلا‌ل‌احمر واگذار کنند. توزیع جیره ماهیانه ششمین مرحله از عملیات امداد و نجات است. پس از آنکه اسکان موقت صورت گرفت باید مواد اولیه پخت غذاها در اختیار آسیب‌دیدگان قرار بگیرد. آخرین مرحله از مرحله امداد و نجات، سرکشی و ارزیابی مستمر به چادرها است تا اگر نقصی هست آن را برطرف‌ کنند. اگر بیماری احتمالی جسمی یا روانی آسیب‌دیدگان را درگیر کرده است به سرعت تشخیص داده شود و مورد درمان قرار بگیرند و از همه مهم‌تر آنکه برای آسیب‌دیدگان برنامه‌های جمعی تدارک ببینند تا آنها به سرعت سلامت روانی خود را باز یابند. بسیار بسیار مهم است تا از افراد بازمانده و افراد سانحه‌دیده که در چادرها اسکان یافته‌اند برای خدمت‌رسانی به خودشان مشارکت گرفته شود.
▪ مرحله توان‌بخشی:
شامل دو فاز است. یک فاز توان‌بخشی جسمی و دیگری فاز توان‌بخشی روحی. باید مراحل درمان افراد در بحث توان‌بخشی جسمی به خوبی رعایت شود تا بعد آسیب جسمی افراد شدت نیابد. توان‌بخشی روانی- اجتماعی هم باید به نحو مناسب مورد توجه قرار بگیرد تا افراد سانحه‌دیده بتوانند به تدریج به حالت اجتماعی عادی خود بازگردند. در این مرحله خیلی مهم است که این افراد اگر آسیب جسمی ندیده باشند، به کار قبلی خود و جامعه بازگردند.
▪ مرحله بازسازی هم مرحله نهایی است که باید به وسیله سیاست‌گذاران و دولت مرکزی مدنظر قرار بگیرد. در مجموع، وقتی حادثه‌ای به وجود می‌آید، این جور نیست که یک دستگاه یا یک تشکیلات بتوانند با آن مواجه شوند. هم پیش از حادثه، هم مسوولان تصمیم‌گیر و تصمیم‌ساز و هم مردم ساکن در آن منطقه و هم عوامل امدادرسان مستقر در آن منطقه باید آمادگی کافی و وافی داشته باشند. در جریان بروز حادثه که ممکن است اتفاقات پیش‌بینی نشده زیادی بروز یابد، نقش مدیریت فرماندهی شده‌ای که قدرت کنترل روی همه دستگاه‌ها را داشته باشد بسیار مهم جلوه می‌کند.
لازم است تا کل مجموعه از این مدیریت تبعیت کنند تا سیستم دچار مشکل نشود. در زمان حادثه افراد و موسسات متعدد خیریه ممکن است علاقه داشته باشند که در کمک‌رسانی مشارکت کنند. در صورتی که بتوان به صورت مدیریتی شده از این مجموعه‌‌ها استفاده شود، می‌توان کمک زیادی به مجموعه کرد. مهم است که در زمان حادثه دستگاه‌های نظامی و انتظامی و امنیتی هماهنگ شده. با دستگاه‌های مسوول کارشان را ادامه بدهند. در مجموع همه برنامه‌ها باید در سه سطح پیش از حادثه، حین حادثه و پس از حادثه با مشخص کردن وظایف تفکیکی دستگاه‌ها و نهادها، تدوین و تنظیم و به مرحله اجرا گذاشته شود.

دکتر احمد علی نوربالا - استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران

منبع : هفته نامه سپید