مدیریت خطر بلایا را جدی بگیریم

در تازه ترین گزارش منتشره در خصوص بحث بلایا از سوی موسسه دیده بان جهانی در واشنگتن در سال گذشته با عنوان « آن سوی بلایا ایجاد فرصتها برای صلح » آمده است که از سال ۱۳۶۶ تا ۱۳۸۵ تعداد بلایا در جهان تقریبا دو برابر شده است این در حالی است که جمعیت متاثر از بلایا تنها ۱۰ درصد افزایش داشته است .
در طول یک دهه گذشته حدود ۳۴۸ حادثه یعنی تقریبا در هر سال یک سانحه در هر روز گزارش شده است . تنها در بحث سیل میلیاردها انسان در طول یک دهه گذشته متاثر شده اند.
توجه به این واقعیت که در طول یک دهه گذشته تعداد بلایا دو برابر شده و تقریبا در هر روز یک سانحه جدید اتفاق افتاده است نشان می دهد که نه تنها از اهمیت بحث مدیریت خطر بلایا کاسته نشده بلکه با توجه به رشد روز افزون تعداد بلایا و افزایش تاثیرات تخریبی آنها بر اقتصاد و جامعه اهمیت آن نیز افزایش یافته است .
● « مدیریت بلایا » و « مدیریت خطر بلایا »
در ابتدا لازم است تا تفاوت این دو موضوع یعنی مدیریت بلایا و مدیریت خطر بلایا روشن شود. مدیریت بلایا یک مفهوم کلی تر و مدیریت خطر بلایا یک مفهوم بخشی و جزئی تر است . به عبارتی مدیریت خطر بلایا در ضمن مدیریت بلایا به عنوان یک چرخه بزرگتر قرار دارد. مدیریت خطر بلایا را می توان به عنوان بخشی از روند مدیریت بلایا در نظر گرفت و لیکن مدیریت بلایا مجموعه ای از اقدامات دیگر غیر از خطر بلایا را نیز در برمی گیرد.
بحث مدیریت بلایا در مطالعات و مطالب آموزشی اوایل دهه ۱۳۶۰ خیلی شایع بود . در این مطالعات چرخه مدیریت بلایا در ۵ مرحله ذکر می شد :
Prevention (۱ ـ پیشگیری
Mitigation (۲ ـ کاهش آثار
Preparedness (۳ ـ آمادگی
Response (۴ ـ پاسخگوئی
Rehabilitation (۵ ـ نوسازی
بنابراین مدیریت بلایا مجموعه ای از اقدامات مدیریتی شامل مرحله قبل از وقوع سانحه هم زمان وقوع و هم بعد از آن می شود. در چرخه مدیریت بلایا هر بخشی یک رشته جدای تخصصی محسوب می شود و روش مدیریتی یک روش مدیریتی از بالا به پایین است به نحوی که قربانیان بسان افراد بیچاره و نیازمند در نظر گرفته می شوند و دخالت افراد و نهادهای خارج از جامعه آسیب دیده برای کمک به جامعه آسیب دیده بیشتر مورد تاکید قرار می گیرد.
بحث مدیریت خطر بلایا و کاهش آثار بلایا امروزه در ادبیات روز بین المللی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد این بحث ارتقا استانداردها در مدیریت خطر را نیز در بر می گیرد. تعریف مدیریت خطر بلایا عبارت است از روند سیستماتیک استفاده از تصمیمات مدیریتی مهارتهای عملیاتی و سازمانی و ظرفیتهای جوامع برای کاهش آثار مخاطرات طبیعی و بلایای مربوطه محیط زیستی و تکنولوژیکی است .
این مدیریت همه گونه اقداماتی شامل اقدامات ساختاری و غیر ساختاری برای جلوگیری (پیشگیری ) یا محدود کردن (کاهش آثار و آمادگی ) تاثیرات مخرب مخاطرات را در برمی گیرد.
این مفهوم تاکید بیشتری بر اقدامات در مرحله قبل از وقوع سانحه دارد و شامل سه چرخه کاهش آثار پیشگیری و آمادگی می شود که با اهداف توسعه پایدار ارتباط پیدا می کند. برطبق این روش برای کاهش خطر بلایا باید در مرحله بعد از وقوع سانحه شامل نیز بحث کاهش ریسک را در نظر داشت . (recovery و بهسازی ) Rehabilitation ( نوسازی ) Response (پاسخگویی)
● مروری بر برخی مفاهیم کلیدی کاهش خطر بلایا :
قبل از پرداختن به رویکرد دبیرخانه استراتژی بین المللی کاهش بلایا در خصوص مدیریت خطر بلایا و با توجه به برخی واژه های مورد ذکر نظیر مخاطره سانحه پیشگیری کاهش آثار و آمادگی لازم است تا توضیحی مختصر در مورد این واژه ها اشاره کنیم .
▪ یک واقعه فیزیکی پدیده یا اقدام انسانی دارای پتانسیل آسیب رسانی است که ممکن است موجب از دست رفتن(Hazard )مخاطره جان انسان مجروح شدن آسیب به دارائی تخریب اقتصادی ـ اجتماعی یا تغییرات محیط زیستی شود.
▪ اقدامات به منظور جلوگیری از آثار مخرب خطرات و کاهش بلایای مربوطه بیولوژیکی محیط زیستی و(Prevention ) پیشگیری تکنولوژیکی
▪ فعالیت ها و اقداماتی که قبل از وقوع یک سانحه به منظور پاسخگوئی موثر به اثرات مخاطرات شامل (Preparedness ) آمادگی هشدار دهی اولیه موثر و بموقع و تخلیه موقت ساکنین از مناطق مورد تهدید صورت می گیرد.
▪ اقدامات ساختاری و غیر ساختاری برای محدود کردن اثرات مخرب مخاطرات طبیعی مخاطرات
(Mitigation) کاهش آثار تکنولوژیکی و تغییرات محیط زیستی
● رویکرد استراتژی بین المللی کاهش بلایای سازمان ملل متحد
نیز بر کاهش خطر بلایا و مدیریت خطر بلایا با استفاده(ISDR) تمرکز کار استراتژیکی بین المللی کاهش بلایای سازمان ملل متحد از ابزار پیشگیری کاهش آثار و آمادگی برای بلایا است . اگر سانحه را به سه بخش قبل از وقوع زمان وقوع و بعد از وقوع تقسیم مسئولیت قبل از وقوع سانحه و تمرکز بر اقدامات پیشگیرانه و کاهش خطر را برعهده دارد .
مدیریت خطر بلایا یا سانحه و ISDR کنیم کاهش ریسک و برجسته کردن آن در برنامه های توسعه مهمترین مرحله کم هزینه ترین و پربازده ترین مرحله است . از جمله اقداماتی که در بخش مدیریت خطر بلا می تواند صورت پذیرد عبارت است از :
شناسائی خطرها تحلیل خطرها ارزیابی مخاطره آسیب پذیری ارزیابی ظرفیت ها تهیه نقشه مربوط به مخاطرات ارزیابی خطرات نظارت بر خطرات هشداردهی اولیه کاهش عناصر تعیین کننده خطر و ارتقا استاندارها در مدیریت خطر .
مجمع عمومی سازمان ملل متحد در چهاردهمین نشست خود در سال ۱۳۶۸ طی قطعنامه ۴۴ ۲۳۶ تصویب کرد تا دهه ۹۰ بعنوان نام بگیرد . در پایان این دهه طی قطعنامه دیگری از مجمع عمومی به شماره ۲۱۹ ۵۴ (IDNDR )دهه بین المللی کاهش بلایا طبیعی در سال ۱۳۷۸ استراتژی بین المللی کاهش بلایای سازمان ملل تصویب و آن را جایگزین دهه بین المللی کاهش بلایا طبیعی اعلام نمود . در همان قطعنامه مجمع عمومی پیشنهاد دبیرکل وقت سازمان ملل را مبنی بر ایجاد یک دبیرخانه استراتژی بین المللی کاهش بلایا و همچنین یک ستاد هماهنگی بین آژانسی تصویب کرد . این دبیرخانه و ستاد فعالیت خود را از اول ژانویه سال ۲۰۰۰ در ژنو شروع کرد . در قطعنامه شماره ۱۹۹ ۶۳ اکوسوک اهداف دبیرخانه استراتژی بین المللی کاهش بلایا بدین صورت بیان شده است .
۱) قادر ساختن جوامع به برگشت پذیری در برابر تاثیرات مخاطرات طبیعی محیط زیستی و تکنولوژیکی و در نتیجه کاهش ریسک هایی که منجر به آسیب پذیری های اجتماعی و اقتصادی در جوامع مدرن می گردد.
۲) رهسپار شدن از مرحله حمایت در برابر مخاطرات به مرحله مدیریت خطر مخاطرات با برجسته نمودن استراتژی های پیشگیری در واقع بیانگر یک جهش مفهومی عمده در طول دهه بین المللی کاهش بلایای طبیعی از ISDR از ریسک در اقدامات توسعه پایدار تاکید سنتی بر پاسخگوئی بلایا به سوی کاهش بلایا بود.
این رویکرد معرف آن است که مخاطرات طبیعی به خودی خود لزوما به سانحه تبدیل نمی شوند. بلکه بلایا ناشی از تاثیرات مخاطرات طبیعی بر آسیب پذیری های سیستم اجتماعی هستند. بعبارتی از بلایا میتوان با اقدامات هوشمندانه بشر در جهت کاهش آسیب پذیری ها پیشگیری کرد.
کنفرانس های جهانی است که هر ده سال یکبار در سطح بین المللی برگزار می گردد . اولین ISDR یکی از مولفه های اصلی سیستم کنفرانس جهانی کاهش بلایا (کنفرانس یوکوهاما) در سال ۱۳۷۳ به منظور بازنگری اقدامات در اواسط دهه بین المللی کاهش بلایا طبیعی برگزار شد. طی این کنفرانس که در یوکوهامای ژاپن برگزار شد استراتژی یوکوهاما برای جهانی امن تر با عنوان دستورالعمل هایی برای پیشگیری از بلایا طبیعی آمادگی و کاهش آثار و یک برنامه اقدام تهیه شد.
دومین کنفرانس جهانی کاهش بلایا (کنفرانس کوبه ) در سال ۱۳۸۴ در کوبه ژاپن ۱۰ سال بعد کنفرانس یوکوهاما برگزار شد .
در روند مقدماتی این کنفرانس که در طول سال ۱۳۸۳ در ژنو برگزار شد و نگارنده مقاله خود بعنوان نماینده وقت جمهوری اسلامی ایران در جلسات مربوطه حضور داشت استراتژی یوکوهاما مورد بازنگری قرار گرفت و در این بازنگری چالشهای عمده پیش رو در تضمین اقدام سیستماتیک برای پرداختن به موضوع خطر بلایا در چارچوب توسعه پایدار و برگشت پذیری جوامع از طریق ارتقای ظرفیت های محلی و ملی برای مدیریت و کاهش خطر روشن گردید . در پایان این کنفرانس چارچوب کاری هیوگو برای اقدام از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴ تدوین شد.
در این برنامه کاری ده ساله ۵ اولویت برای اقدام طی یک دوره ده ساله در نظر گرفته شده است و از سازمانها و کشورها درخواست شده تا این ۵ اولویت را پیگیری نمایند . این اولویت ها به ترتیب عبارتند از :
۱) تضمین اینکه کاهش خطر بلایا یک اولویت ملی و محلی با مبانی سازمانی قوی برای اجرا می باشد .
۲) تعیین ارزیابی و نظارت بر خطرات احتمالی بلایا و ارتقا سیستم هشداردهی اولیه
۳) استفاده از دانش نوآوری و آموزش برای ایجاد یک فرهنگ ایمنی و برگشت پذیری در همه سطوح
۴) کاهش عناصر اساسی ریسک
۵) تقویت آمادگی برای بلایا به منظور پاسخگوئی موثر در همه سطوح
مجامع جهانی منطقه ای و ملی در خصوص کاهش خطر بلایا
در سطح بین المللی ایجاد مجمع جهانی کاهش خطر بلایا است . این مجمع در نتیجه ISDR یکی از تحولات جدید سیستم و گروه ISDR و به منظور تقویت این سیستم ایجاد شد . این تغییر در قالب طرحی توسط دبیرخانه ISDR تغییرات جدید در سیستم مرجعی که به همین منظور ایجاد شده بود تهیه و در مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید.
اولین نشست این مجمع در سال گذشته در ژنو برگزار شد . در این نشست که نگارنده مقاله نیز شرکت داشت حدود ۱۵۰۰ نفر شرکت کردند . بیش از ۳۰ مقاله عالی رتبه از کشورها شرکت کرده بودند. در این نشست کشورها سازمانها و اندیشمندان در خصوص بحث کاهش بلایا تبادل نظر و سیاست هایی را جهت پیگیری دوسالانه تعیین میکنند .
این مجمع که در واقع جایگزین ستاد بین آژانس کاهش بلایا ISDR برای دبیرخانه هر دوسال یکبار تشکیل جلسه می دهد . جدای از دولتها آژانس های سازمان ملل سازمان های منطقه ای کارشناسان و) IATF (است سازمان های غیردولتی هم در آن حضور دارند. این نشست فرصت مناسبی نیز هست تا هیئت های شرکت کننده با همدیگر و با مسئولین سازمان ملل ملاقات و در زمینه اقدامات مربوط به کاهش خطر تبادل نظر کنند.
در تغییرات جدید علاوه بر مجمع جهانی قرار است در هر قاره یک مجمع منطقه ای یا چندین مجمع ایجاد شود تا زمینه ای برای تبادل تجربیات و دانش بین کشورها و سازمان های ذیربط منطقه ای در خصوص کاهش خطر بلایا باشد. کشورهای قاره آسیا و اقیانوسیه در جریان دومین کنفرانس وزارتی کشورهای این قاره که در سال گذشته در دهلی نو برگزار شد تصمیم گرفتند تا این کنفرانس وزارتی مجمع منطقه ای قاره آسیا و اقیانوسیه باشد و هر دو سال یکبار تشکیل جلسه دهد سومین کنفرانس وزرای کشورهای قاره آسیا و اقیانوسیه در سال آینده در مالزی برگزار خواهد شد. هیئت ایرانی شرکت کننده در این نشست پیشنهاد نمود تا چهارمین نشست وزرای آسیا در سال ۱۳۸۹ در ایران برگزار گردد .
● ایجاد مجامع ملی کاهش خطر احتمالی بلایا در همه کشورها
براساس برنامه کاری هیوگو که در سال ۱۳۸۴ در کوبه ژاپن به تصویب رسید از کشورها خواسته شد تا مجمع ملی را در زمینه هماهنگی پیرامون کاهش خطر بلایا در کشورهای خود ایجاد نمایند . در حال حاضر در کل دنیا نزدیک به ۴۰ کشور مجمع ملی خود را تاسیس کرده اند و در قاره آسیا تنها ۵ کشور مجمع ملی دارند .
جمهوری اسلامی ایران جز کشورهای پیشرو در این زمینه بود و در ادامه کمیته ملی کاهش بلایا در دهه ۹۰ اولین کشور بود که در قاره آسیا بلافاصله بعد از کنفرانس کوبه ایجاد مجمع ملی کاهش خطر بلایا در رساند .
این مجامع جهانی منطقه ای و ملی در سیستم جدید به صورت یک شبکه کار می کنند . در ISDR ایران را به اطلاع دبیرخانه صورت تکمیل شدن این روند تحول عظیمی در کاهش خطر بلایا در سطح جهانی منطقه ای و ملی بوجود خواهد آمد. در سیستم علاوه بر نهادهای فوق یکسری مجامع علمی نیز در زمینه کاهش خطر بلایا ایجاد شده اند که در واقع از لحاظ فنی و ISDR جدید ایجاد شده است . بعنوان یک نمونه ISDR کمک میکنند . تاکنون قریب به ۱۱ مجمع علمی در سیستم ISDR علمی به سیستم می توان به مجمع تعیین خطرات جهانی اشاره کرد.

سید محمد ساداتی نژاد

منبع : روزنامه جمهوری اسلامی