علل، عوارض و درمان چاقی

● تعریف چاقی
اصطلاحاً تجمع بیش از حد چربی در بدن را چاقی می‌نامند. چاقی را می‌توان یک پدیده شایع دانست که برداشت طبقات مختلف مردم از آن متفاوت است. انگیزه ابتدایی اغلب مردم برای کاهش وزن داشتن ظاهری زیباست، در حالیکه کنترل وزن، نقشی حیاتی در حفظ سلامتی و مبارزه با بیماریها دارد.
اضافه وزن، در واقع وضعیتی است که شخص دارای وزنی بیش از وزن مطلوب برای قدش باشد. ممکن است وزن یک فرد چاق، براساس جداول استاندارد در محدوده طبیعی واقع شده و برعکس امکان دارد فردی بدون اینکه چاق باشد، اضافه وزن داشته باشد. بعنوان مثال فرد ورزشکاری را در نظر بگیرید که اضافه وزن دارد. این فرد ممکن است در دسته افراد چاق قرار نگیرد، زیرا درصد زیادی از بدنش را توده عضلانی تشکیل می‌دهد نه چربی. اما در بیشتر افراد، چاقی و اضافه وزن به موازات هم‌اند.
راههای مختلفی برای تعیین میزان چاقی و اضافه وزن وجود دارد. بهترین روش محاسبه شاخص توده بدن (BMI) می‌باشد. برای این منظور وزن را به کیلوگرم و قد را به متر اندازه گرفته، سپس با استفاده از فرمول زیر شاخص توده بدن را محاسبه می‌نماییم:
وزن (Kg)/قد = شاخص توده بدن
سپس با استفاده از زیر مشخص می‌کنیم که فرد در چه وضعیتی قرار دارد:
تقسیم‌بندی شاخص توده بدن
لاغر ۵/۱۸<
طبیعی ۹/۲۴-۵/۱۸
دارای اضافه وزن ۹/۲۹-۲۵
چاقی درجه ۱ ۹/۳۴-۳۰
چاقی درجه ۲ ۹/۳۹-۳۵
چاقی درجه ۳
● تقسیم‌بندی اضافه وزن و چاقی
همانطور که مشاهده شد ، شاخص توده بدن بالاتر از ۲۵ بیانگر اضافه وزن و درجات مختلف چاقی می‌باشد.
q وزن مطلوب: BMI بین ۵/۱۸ و ۲۵ نشاندهنده وزن مطلوب است.
q اضافه وزن: BMI بین ۲۵ تا ۳۰ بیانگر اضافه وزن است.
q چاقی: BMI بیش از ۳۰ نشاندهنده چاقی است.
● علل چاقی
به زبان ساده، اضافه دریافت انرژی و بی‌تحرکی می‌تواند به علت ایجاد عدم تعادل بین دریافت و صرف انرژی، موجب تجمع چربی در بدن و چاقی گردد. اضافی وزن و چاقی نتیجه عدم تعادل انرژی در هر فرد ممکن است بعلت ترکیبی از عوامل مختلف باشد. رفتارهای فردی، عوامل محیطی و ژنتیک، همه در ایجاد چاقی نقش دارند.
● وراثت
از مدتها پیش مشخص شده است که اضافه وزن و چاقی در خانواده‌ها به ارث می‌رسد. مطالعات بسیاری ارتباط ژنتیک و بروز چاقی را تایید می‌نمایند. اما این نه چاقی، بلکه استعداد چاق‌شدن است که به ارث می‌رسد.
بسیاری از عوامل عصبی و هورمونی دخیل در کنترل وزن، ژنتیکی می‌باشند.
● دریافت غذا
شواهد و مدارک زیادی بیان می‌کند که الگوی غذاخوردن و فعالیت جسمی اولین علل ایجاد اضافه وزن در کشورهای صنعتی است. به نظر می‌رسد که دریافت بیش از حد انرژی نتیجه پرخوری باشد، اما افراد چاق لزوماً بیش از افراد لاغر غذا نمی‌خورند.
در دسترس بودن غذاهای متنوع، باعث دریافت میزان بیشتری انرژی می‌گردد، زیرا هنگامیکه مواد خوراکی منتوع‌تری در اختیار باشد، فرد بیش از زمانیکه تنها یک نوع ماده خوراکی در دسترس است، غذا مصرف می‌کند، مصرف غذاهای آماده و نوشیدنی‌های شیرین که سرشار از چربی و شکر هستند یکی دیگر از عوامل ایجادکننده چاقی است.
● فعالیت بدنی
تاثیر دریافت بیش از حد غذا، زمانیکه این انرژی در بدن مصرف نگردد، دوچندان می‌شود. عدم تحرک باعث افزایش مشکل چاقی می‌گردد.
● عوارض چاقی
بزرگسالان چاق معمولاً مستعد ابتلا به بیماریهای مزمن هستند. افزایش ۲۰ درصد در وزن بدن باعث افزایش احتمال ابتلا به بیماریهای زیر می‌شود:
ـ افزایش فشار خون
ـ افزایش کلسترول خون
ـ دیابت نوع II
ـ عدم تحمل گلوکز
ـ بیماریهای قلب و عروق
ـ آنژین صدری
ـ بیماریهای احتقانی قلب
ـ سکته
ـ سنگ کیسه صفرا
ـ نقرس
ـ آرتریت
ـ مشکلات تنفسی
ـ بعضی از انواع سرطان
ـ مشکلات حاملگی
ـ اختلافات روانی همچون افسردگی و اختلالات خوردن
● بیماریهای قلب و عروق
مطالعات بسیاری ارتباط میان چاقی و بیماریهای قلب و عروق را ثابت نموده‌اند. واضح است هنگامیکه وزن شخص افزایش یابد، فشارخون، چربی خون و قند خون او افزایش پیدا می‌کند. به ازاء هر ده درصد افزایش وزن، ۵/۶ میلی‌متر جیوه افزایش در فشار سیستولیک، ۱۲ میلی‌گرم در دسی‌لیتر افزایش در کلسترول پلاسما و ۲ میلی‌گرم در دسی‌لیتر افزایش در قند خون مشاهده می‌گردد. تمام عوامل ذکر شده از ریسک فاکتورهای بیماریهای قلب و عروق‌اند.
● چربیهای خون
مطالعات بی‌شماری نشان می‌دهند که بین الگوی چربیهای خون و مرگ و میر ناشی از بیماریهای قلب و عروق ارتباط وجود دارد. در واقع این عامل خطر به اندازه فشار خون و سیگارکشیدن اهمیت دارد. این تاثیر در افراد جوانتر با اهمیت‌تر از افراد مسن بالای ۷۰ سال می‌باشد.● دیابت
ارتباط شدیدی بین چاقی و دیابت وجود دارد. در واقع چاقی مهمترین عامل محیطی تعیین‌کننده در ایجاد دیابت می‌باشد.حتی چاقی متوسط می‌تواند خطر ابتلا به دیابت را ده برابر کند.
● فشار خون
فشار خون بالا معمولاً با چاقی همراه می‌باشد.
در افراد مبتلا به فشار خون بالا، کاهش وزن موجب پایین آمده فشار خون و افزایش وزن باعث بالا رفتن فشار خون می‌گردد. کاهش فشار خون در نتیجه کاهش وزن با کاهش مقدار خون، برون‌ده قلبی و فعالیت اعصاب سمپاتیک همراه است.
● مشکلات تنفسی
هر چه فردی چاقتر باشد، کار ماهیچه‌ای مورد نیاز جهت تهویه افزایش پیدا می‌کند. اگر حرکت قفسه سینه محدود شود، تجمع اتفاق می‌افتد که موجب بی‌حالی می‌گردد. تجمع می‌تواند باعث تنگی نفس در هنگام خوابیدن شود.
● بیماریهای کیسه صفرا
احتمال ابتلا به بیماریهای کیسه صفرا با افزایش وزن و چاقی بیشتر می‌شود و در زنان این خطر بیش از مردان است. افزایش ذخایر چربی بدن، فرد را مستعد تشکیل سنگ کیسه صفرا می‌کند.
● آرتریت
شیوع آرتریت مفاصلی که وزن بدن را تحمل می‌کنند در افراد چاق بیش از افراد لاغر است و این شرایط با افزایش وزن به مراتب وخیم‌تر می‌گردد.
● نقرس
علت افزایش اسیداوریک خون در نتیجه افزایش وزن نامشخص است.
● سرطان
چاقی بعنوان یکی از عوامل خطر در ایجاد بعضی از انواع سرطان شناخته شده است. مطالعات زیادی نشان داده‌اند که بین چاقی و سرطان پروستات، سینه، رحم و کیسه صفرا ارتباط وجود دارد.
● درمان چاقی
تعادل انرژی همچون یک ترازوست که در یک کفه آن دریافت غذا و در کفه دیگر صرف انرژی در بدن قرار دارد. هنگامیکه انرژی دریافت شده بیش از انرژی صرف شده در بدن باشد، وزن اضافه می‌شود و برعکس زمانیکه انرژی صرف شده در بدن بیش از انرژی دریافت شده باشد، وزن کم می‌گردد.
افزایش وزن ـ کالری صرف شده در بدن ـ کالری موجود در غذا
کاهش وزن ـ کالری صرف شده در بدن ـ کالری موجود در غذا
کنترل وزن ـ کالری صرف شده در بدن ـ کالری موجود در غذا
برای تغییر دادن تعادل بین انرژی دریافتی و انرژی صرف‌شده در بدن به شکلی که باعث کاهش وزن شود، باید از دریافت غذا کاست و به فعالیت بدنی افزود. بنابراین عوامل موثر بر تعادل انرژی را تحت عناوین تغذیه و فعالیت بدنی مورد بررسی قرار می‌دهیم.
● تغذیه
قبلاً اشاره شد که یکی از راههای کاهش وزن کاستن از میزان غذای مصرفی است. برای این منظور شما می‌توانید از انرژی مورد نیاز روزانه خود ۱۰۰۰-۵۰۰ کیلوکالری کم کنید. کاهش ۵۰۰ کیلوگرم کاهش وزن در ماه می‌گردد. با دانستن انرژی مورد نیاز روزانه خود و انرژی موجود در مواد غذایی، براحتی می‌توانید اینکار را انجام دهید. ولی بهتر این است که همواره در مورد نیازهای تغذیه‌ای و رژیم غذایی خود با یک متخصص تغذیه مشورت کنید. انرژی تقریبی مورد نیازهای تغذیه‌ای و رژیم غذایی خود با یک متخصص تغذیه مشورت کنید.
● تصحیح عادات غذاخوردن
قدم دیگر به منظور کاهش وزن، تصحیح عادات نادرست گذشته است. با تغییر مداوم و آهسته در عادات غذایی خود می‌توانید شاداب‌تر و سالم‌تر زندگی کنید. پس سعی کنید که پندهای طلایی زیر را بکار بگیرید:
در غذا خوردن عجله نکنید، آرام بخورید، هر لقمه را خوب بجوید و از غذا خوردن لذت ببرید.
حداقل ده دقیقه پیش از دوباره غذاکشیدن صبر کنید، در این فاصله احساس سیری می‌کنید.
از بشقاب‌های کوچک استفاده کنید. از نظر روانی، یک بشقاب کوچک‌پر، بهتر از یک بشقاب بزرگ نیمه پر است.
از غذاهای پرحجم و کم‌کالری استفاده کنید.
بهتر است هنوز کاملاً سیرنشده‌اید، از غذاخوردن دست بکشید.
بین هر لقمه غذا قاشق و چنگال خود را زمین بگذارید.
همیشه ۳-۲ لقمه غذا در بشقاب خود باقی بگذارید.
قبل از صرف غذا سالاد بخورید.
غذاهای آب‌پز و کبابی را جانشین غذاهای سرخ شده کنید.
غذاهای مصرفی خود را یادداشت کنید و به آنچه می‌خورید دقت کنید.
هنگام غذا خوردن کار دیگری انجام ندهید (مثل تماشای تلویزیون).
هنگامیکه سیر هستید برای خریدکردن بروید.
از روی یک لیست خرید کنید.
وقتی برای خریدکردن بیرون می‌روید، مقدار محدودی پول با خود ببرید.
غذاهای سالم و کم‌کالری را در دسترس قرار دهید.
غذاهای پرکالری مثل تنقلات، شیرینی و آجیل را دور از دسترس بگذارید.
بلافاصله پس از اتمام غذا سفره را جمع کنید.
همیشه در یک جای بخصوص غذا بخورید.
بجای میان وعده‌های پر انرژی، از میوه‌ها و سبزیها مصرف کنید.
دوغ و آب میوه‌های طبیعی را جانشین نوشابه‌های شیرین و بستنی نمایید.● فعالیت بدنی
بدن ما برای کارهای روزانه مثل تنفس، هضم غذا و فعالیتهای روزمره به انرژی نیاز دارد. هنگامیکه انرژی دریافتی بیش از نیاز بدن باشد، چاقی ایجاد می‌شود. فعالیت جسمی نقش مهمی در ایجاد تعادل انرژی ایفا می‌کند، زیرا باعث مصرف کالری دریافت شده می‌گردد.
فعالیت جسمی شامل هر نوع حرکت بدن توسط عضلات اسکلتی است که نتیجه آن مصرف انرژی می‌باشد. فعالیت بدنی مداوم، برای سلامت عمومی لازم است. فعالیت بدنی از خطر ابتلائ به سرطان کولون، دیابت و فشارخون بالا می‌کاهد. همچنین به کنترل وزن کمک می‌کند و از این طریق نقشی در سلامت استخوان‌ها، عضلات و مفاصل دارد و باعث کاهش خطر زمین خوردن‌ها در افراد مسن می‌شود. علاوه بر آن دردهای آرتریتی را مرتفع می‌کند. فعالیت بدنی متوسط، همچون ۳۰ دقیقه راه رفتن سریع، پنج مرتبه یا بیشتر در طول هفته مفید است. نیازی نیست که حتماً ورزشهای سخت انجام دهید.
● چه مدت ورزش کنیم؟
متخصصان ۳۰ دقیقه ورزش یا فعالیت بدنی با شدت متوسط را در اغلب روزهای هفته توصیه می‌کنند. برای حفظ وزن مناسب، مخصوصاً بعد از اینکه مقدار زیادی وزن کم کردید، ممکن است به روزی ۶۰ دقیقه ورزش نیاز داشته باشید.
● روشها و رژیم‌های نامتعارف
امروزه ارائه مداوم روشهای جدید و گاهی عجیب کاهش وزن و تبلیغ برای آنها در مجلات و روزنامه‌ها دیده می‌شود. هرچند بعضی از آنها مناسب و منطقی‌اند، اکثر آنها بی‌فایده می‌باشند. اغلب توصیه رژیم‌های بسیار کم‌کالری منجر به کمبود مواد مغذی می‌شود. از طرف دیگر، این روشهای نامتعارف، باعث ایجاد توقعات و انتظارات غیرمعقول در فرد می‌شوند و در نتیجه احساس ناامیدی و شکست در فرد بوجود می‌آورند.
انواع مختلفی از رژیم‌های کم کربوئیدرات و پرچربی رایج‌اند. در این رژیم‌ها کربوئیدراتها محدود می‌شوند، اما مصرف پروتئین و چربی آزاد است. مصرف پروتئین با منشاء حیوانی یعنی دریافت چربی و افزایش مصرف چربی با منشاء حیوانی مساویست با افزایش دریافت کلسترول. نکات ارائه شده ذیل می‌تواند شما را در ارزیابی روشها و رژیم‌های نامتعارف راهنمایی کند.
آیا در رژیم غذایی، بعضی از گروههای غذایی حذف شده است (از هرم غذایی بعنوان راهنما استفاده کنید)؟ بعنوان مثال، یک رژیم حاوی گوشت زیاد معمولاً از نظر غلات و نان کمبود دارد.
آیا در رژیم، غذاهای طبیعی حذف شده‌اند و بجای آن مصرف مکمل‌ها، قرص‌ها و داروها توصیه شده است؟ این می‌تواند خطرناک باشد.
آیا در رژیم، بعضی از غذاها به علت ایجاد بیماریهای خاص حذف شده‌اند (مثل سرطان، آرتریت و بیماریهای قلبی)؟ هیچ غذای خاصی به تنهایی عامل ایجاد بیماری نیست.
آیا در رژیم، بعضی از غذاها به علت اینکه بیماری خاصی را درمان می‌کند توصیه شده است؟
به استفاده از جملاتی همچون «غذاهای پرنمک در همه باعث ایجاد اضافه وزن می‌شوند»، توجه داشته باشید، تمام افراد به مصرف نمک حساس نیستند.
مصرف بیش از حد یک غذا و حذف نوع دیگری از مواد خوراکی، یکی از نشانه‌های نامتعادل بودن رژیم غذایی است.
● درمانهای دارویی
در افراد دارای شاخص توده بدن (BMI) بالاتر از ۳۰ و یا افراد دارای BMI بالای ۲۷ همراه با عوامل خطر دیگر (بالا بودن فشار خون، بالا بودن کلسترول خون، دیابت و ...)، می‌توان از داروها در کنار رژیم غذایی و ورزش بهره برد. آنها به روشهای مختلفی باعث کاهش دریافت انرژی می‌شوند، از جمله تاثیر بر مغز و کاهش اشتها، ایجاد حجم زیادی از مواد خوراکی در معده در نتیجه کاهش اشتها، افزایش متابولیسم و یا تداخل با جذب چربی‌ها از دستگاه گوارش. اما داروها دارای عوارض جانبی هستند و در موارد مصرف، فواید و خطرات آنها باید با دقت بررسی شود. داروهایی که باعث عدم جذب چربیها در دستگاه گوارش می‌شوند، ممکن است موجب بروز کمبود ویتامین‌های محلول در چربی (K,E,D,A) گردند. علاوه بر این پس از قطع مصرف داروهای ذکر شده، اغلب افراد دوباره دچار اضافه وزن می‌شوند.
● جراحی
چاقی‌های کشنده، گاهی با انجام عمل جراحی درمان می‌شوند. معمولاً جراحی در افرادی با شاخص توده بدن بیش از ۴۰ یا بیش از ۳۵ همراه با عوامل خطر دیگر صورت می‌گیرد. قبل از انجام جراحی تمام روشهای دیگر مانند: محدود کردن انرژی دریافتی، ورزش، تغییر در الگوی زندگی و روان درمانی باید بکار گرفته شوند.
● لیپوساکشن
لیپوساکشن در واقع خارج کردن چربی‌های بدن از طریق یک شکاف ۱ یا ۲ سانتی‌متری به کمل لوله می‌باشد. موفق‌ترین موارد در افراد جوان با میزان چربی کم مشاهده شده است. این روش بیشتر یک نوع جراحی زیبایی به شمار می‌آید، نه روشی جهت درمان چاقی، زیرا فقط می‌توان حدود ۵/۲ کیلوگرم چربی را طی یک‌بار عمل لیپوساکشن از بدن خارج کرد.
● افزایش مجدد وزن
حدود ۸۰ تا ۸۵ درصد از افرادی که میزان قابل توجهی از وزن خود را می‌کاهند، مجدداً دچار اضافه وزن می‌شوند. دلیل این مسئله بخوبی روشن نیست ولی فرضیه زیر را در این امر دخیل می‌دانند:
با پایین آمدن وزن، نیاز بدن به انرژی کم می‌شود. متابولیسم پایه افرادی که رژیم می‌گیرند حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد کاهش می‌یابد، بهمین علت افراد تحت رژیم غذایی، اگر همان رژیم را ادامه دهند، کاهش وزن در ماه دوم بسیار کندتر از ماه اول خواهد بود. این کاهش متابولیسم پایه، می‌تواند علتی برای بازگشتن به وزن قبلی و افزایش وزن مجدد نیز باشد.

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی سینامهر