زریاب و گیتار

به گذشته كه بازمی‌گردیم، ریشه‌ها را كه جست‌وجو می‌كنیم، می‌بینیم انگار زمانی این مرزهای جغرافیایی و خطوط پررنگ نقشه‌ها وجود نداشته‌اند. اما اصرار در اینكه ریشه‌ای را به پیشینه خود نسبت دهیم، یعنی ما هنوز گرفتار اشتباهی بزرگ هستیم و آن اینكه به‌واقع درك نكرده‌ایم هنر مقوله‌ای مقدس و حقیقی است ـ یك احساس ذاتی غیرمادی ـ و موسیقی گویاترین جزء آن، یعنی شیواترین زبان هنری است نه چیزی در گرو تفسیرهای سلطه‌گرانه و نژادپرستانه.
گاهی غریضه سیاست‌طلبانه ما حتی به این هنر هم رحم نكرده و احساس ضعف خود را با هر حربه‌ای از گوشه و كنار، به‌نفع موجودیت خود به‌كار می‌بندد كه بگوید می‌‌داند هنر وسیله ارتقاء روح است اما می‌خواهد قطعاً وسیله ارضاء خصایص سلطه‌گری‌اش باشد.
زمانی می‌توانیم پایه‌های زبان بین‌المللی‌مان را صادقانه كنكاش كنیم كه هدفمان تجارت سیاسی نباشد. آن‌گاه درك خواهیم كرد هنر به‌واقع یك احساس ذاتی غیرمادی است و نه فقط وسیله درك جذابیتهای تخیلی.
هرچه بیشتر در موسیقی زریاب مطالعه می‌كنیم بیشتر متوجه نفوذ موسیقی یونان و عمق تأثیرات آن بر سایر جوامع می‌شویم و هرچه تحصیلات موسیقی او كه متأثر از سه موج موسیقایی یعنی: موسیقی ایران، اسحاق موصلی و جو موسیقایی حاكم در بغداد می‌باشند را مورد تفحص قرار می‌دهیم، بر صحّت این قضیه ایمان می‌آوریم.
موسیقی ایران از آن انسجام معنایی و اهمیتی كه در موسیقی یونان وجود داشت برخوردار نبود. ایران از ابتدای تاریخ تمدنش همواره مورد هجوم قرار گرفته و به این دلیل یا اقوام مختلفی به ایران مهاجرت كردند یا ایرانیان مقیم به خارج از سرزمینشان كوچ.
با وجود پانزده قرن اداره این سرزمین تحت سلطه عوامل خارجی و نبود یك حكومت ثابت ملی مذهبی تا مدتها، نمی‌توان انتظار داشت كه ایران می‌توانست به یك قطعیت واحد هنری دست پیدا كند. زمانی‌كه می‌خواست از یك موضع قدرتمند واحد برخوردار شود مورد حمله قوم دیگری قرار می‌گرفت و به این واسطه ایران همواره درگیر آشفتگی این قضیه و سرگردان بین تأثیرات مختلف قومی بوده است؛ رخنه هر قومی به این سرزمین تمام مسائل اجتماعی فرهنگی را تحت ‌تأثیر خود قرار داده و در این بین هنر، این بی‌واسطه‌ترین وسیله ارتباط با مخاطب، آسیب‌پذیرترین مسئله ممكن بوده است.
از طرفی دیگر، هیچ‌گاه و در هیچ دوره‌ای از تاریخ تمدن ایران دیده نشده كه دین نیرویی در جهت تأكید هنر و به‌خصوص موسیقی باشد، چیزی‌كه عامل اصلی رشد و گسترش موسیقی در مسیحیت و یهود می‌باشد.
موسیقی در دوره هخامنشیان خصوصاً خشایارشاه، بیشتر به‌عنوان یك وسیله همراهی برای رقص، آن هم در دربار مورد استفاده قرار می‌گرفت. این در‌حالی است كه در یونان نه‌تنها منحصر به قشر اشراف و فقط نوعی وسیله سرگرم‌كننده نبود بلكه رابطه تنگی با زندگی و اعتقادات مردم داشت؛ از كیفیت بالایی نیز برخوردار بود چرا كه از شعر و رقص گرفته تا بداهه‌سرایی و بداهه‌نوازی را دربرداشت.
به‌علاوه موسیقی هم‌پا با علوم دیگری مثل فلسفه، ریاضیات، نجوم و ادبیات برای یونانیان مهم و قابل توجه بود كه عامل اصلی پیشرفت قابل ملاحظه آنها در زمینه تئوری موسیقی است.
بعد از حمله اسكندر كبیر در زمان سلوكیان و اشكانیان، ایران به شدت تحت‌ تأثیر تمدن یونان قرار گرفت و موسیقی آن نیز دستخوش این تأثیرات، از ارزش و كیفیت دوچندانی برخوردار شد.
دوره شاهنشاهی ساسانی خصوصاً بهرام گور، دوران اوج موسیقی ایران است.
اما دوام چندانی نداشت چرا كه حمله اعراب به ایران نه‌تنها باعث نابودی شاهنشاهی ساسانی شد بلكه موسیقی را نیز به‌شدت سركوب كرد.
حالا ایران جزو امپراتوری اسلام بود و اسلام هرگز مانند مسیحیت نیروی محركی برای هنر نبود؟ این مهم‌ترین عامل افت موسیقی ایران به شمار می‌آید. تنها زمانی‌كه در دوره حكومت عباسیان امور كشورهای اسلامی به‌دست ایرانیها افتاد و هنرمندان ایرانی از طرف وزرای دربار حمایت شدند، موسیقی بار دیگر رنگ و رویی به خود گرفت ولی واقعیت این است كه دیگر نتوانست به اوج شكوفایی و رونقش در دوره شاهنشاهی ساسانی بازگردد.
خاندان موصلی و زریاب از چهره‌های برجسته موسیقی دوره عباسیان می‌باشند.
اسحاق موصلی استاد زریاب یكی از بهترین نوازندگان عود بود و علاوه بر رشته‌های متعددی از علوم و پایه‌های موسیقایی روز،‌ تحصیلات جامعی در زمینه موسیقی یونان و همچنین فلسفه یونان داشت.
اینكه زریاب اصول موسیقی پیشین را از اسحاق موصلی فراگرفته یا نوازندگی عود و یا هر دوی آنها را، در هر صورت دو موضوع مورد بحث و بغداد جایی‌كه در آن به تحصیل موسیقی پرداخت، تأثیر زیادی از موسیقی یونان را پذیرفته بودند.
در بغداد تعداد بی‌شماری از نوشته‌های مربوط به تئوری موسیقی یونان به عربی ترجمه شده بود و اواخر قرن دهم دانشمندان بغدادی به‌صورت كاملی تمام بقایای تئوری موسیقی یونان را در دست داشتند.
نظریه‌پردازهای عرب جزو بهترین كارشناسان موسیقی یونان شدند و از این طریق بخش عمده‌ای از موسیقی یونان به موسیقی عرب راه پیدا كرد. حتی به‌خاطر استفاده از فواصل بسیار زیبای یونانی در «عود» بود كه قابلیتهای بیشتر و تازه‌تری برای این ساز به‌وجود آمد.
بعضی از منابع نوشته‌اند زریاب به‌خاطر اختلاف با استادش اسحاق موصلی كه ناشی از حسادت خاندان موصلی به پیشرفت قابل ‌توجه زریاب در موسیقی بود، از بغداد به اندلسیا مهاجرت كرد.
از آن پس زریاب تمام زندگی‌اش را در كوردوبا گذراند.
مدرسه موسیقی كه در كوردوبا تأسیس كرد در جهت گسترش موسیقی در اندلسیا نقش مهمی ایفا كرده است. آوازهایی كه او با عود اجرا می‌كرد یا از آن بی‌شمار آوازهایی بود كه از بر داشت یا از آنهایی بود كه خودش تصنیف می‌كرد و از نظر هنری قابل قیاس با قواعد علمی روز بود.
زریاب به پیشرفت موسیقی اندلسیا كمك شایانی كرد اما این جمله كه: «اسپانیاییها زریاب را مخترع گیتار می‌دانند» دقیقاً برگرفته از كدام كتاب تاریخی یا سند مكتوبی است مشخص نیست ـ به‌طور یقین همه ما می‌دانیم اختراع در زمینه ساز و موسیقی معنایی ندارد.
سازهای موسیقی طی گذشت زمان شكل‌ گرفته و تكامل یافته‌اند. اینكه شخصی عمری را برای این كار صرف كند كه سازی را اختراع كند، خارج از معنای هنر و موسیقی است. همیشه هنر جزئی جدانشدنی از وجود بشریت بوده و پیوند خورده با زندگی آنها.
اولین سازهای به‌وجود آمده هم با توجه به نیاز درونی انسانهای اولیه شكل گرفته‌اند ـ از جهاتی می‌توانیم بگوییم بیشترین رواج تأثیرات شرقی در اندلسیا توسط زریاب صورت گرفته است و ممكن است حتی تأثیرات شرقی كه در بعضی دستگاههای موسیقی اندلسیا وجود دارند آثاری از یادگارهای موسیقایی او باشند. همچنین او به عود سیم پنجمی اضافه كرد و بدین ترتیب امكانات بیشتری برای سازی كه مهارت خاصی در نوازندگی‌اش داشت به‌وجود آورد.
درواقع می‌توان از نقش زریاب در روند تكامل «لوت» نام برد (عود با تقسیمات فیثاغورسی پرده‌بندی شد و طی سالها تغییر، لوت اروپایی كه نامش از «العود» عربی گرفته شده است، به‌وجود آمد.) اما اینكه بخواهیم از او در جهت شكل‌گیری ساز گیتار یاد كنیم، نیاز به تحقیق و تأمل بیشتری دارد.
هیچ مدركی كه به صراحت چنین چیزی را عنوان كند وجود ندارد. نوشته‌های معتبر تاریخی هم تنها از اهمیت اثرات به‌جامانده او در موسیقی اندلسیا، از تأثیرات مهم آوازی تا نقشی كه در تكامل عود داشته و انتقال تأثیرات موسیقایی‌اش تا كشورهای ساحلی شمال افریقا صحبت كرده‌اند.
تعدادی نظریه داخلی دیگر نیز وجود دارند كه گیتار را به منشأیی ایرانی نسبت می‌دهند. اگر معیار این نظریه صرفاً به‌خاطر وجود ساز اولیه دسته‌داری با سیمهای متصل به بدنه و وجود كاسه صوتی در آن است باید گفت كه سازهای بی‌شماری از این دست چه‌بسا در بعضی موارد كامل‌تر در خاور دور، دورترین قبایل افریقا و نیم‌كره غربی وجود داشته‌اند كه نه تنها قدمتی بسیار طولانی‌تر از تمدن ایران بلكه هر تمدن شناخته‌شده باستانی دیگری دارند و چه‌بسا این سازهای اولیه می‌توانند مادرِ هر ساز سیمی دسته‌دارِ دیگری و نه فقط گیتار باشند.
وجود سازخاصی به نام «گیتار» به اروپا و آغاز دوره رنسانس برمی‌گردد.
هرقدر كه اعراب باعث احیای تئوری موسیقی یونان و انتقال آن به اروپا، پس از استیلا یافتنشان به اسپانیا بودند، به همان شدت رمیها به‌طور كامل هنر را از یونان اقتباس كرده و آن را در اروپا رواج دادند.
یونانیان باستان از سازی به نام «كیتارا» برای همراهی با آواز استفاده می‌كردند. این ساز با انگشت یا با مضراب نواخته می‌شد.
وظیفه اصلی‌اش جلوگیری از خارج نخواندن خواننده، اجرای مقدمه و پر كردن جاهای خالی بدون آواز در قطعه بود. كیتارا سه تا دوازده سیم با طولهای مساوی داشت كه به‌صورت عمودی از روی كاسه صوتی به سمت بالا كشیده و به دو بازوی خمیده در بالا وصل می‌شدند.
رمیها كیتارای یونان را تغییر شكل دادند و به اروپا معرفی كردند. این ساز بعدها تلفظ «گیتارا» پیدا كرد و نام «گیتار» نیز از همین كلمه گرفته شده است. (گیتارا تلفظ اسپانیایی و گیتار با تلفظ انگلیسی می‌باشد.) پس از آن انواع و اقسام سازهای دسته‌داری شبیه به آن شكل گرفتند و در سراسر اروپا نواخته شدند. ولی آغاز دوره رنسانس، سازی كه كاملاً با هر نوع ساز دسته‌دار سیمی آن زمان فرق داشت، در اروپا ظاهر شد. این ساز با بدنه باریك و شكل مدوری كه داشت منشأ گیتار واقعی و سرآغاز دوره طولانی تكامل گیتار قرن بیستم بود.
به‌تدریج این ساز شكل مدورتر با بدنه‌ای بزرگ‌تر پیدا كرد، شماره آكورداژ سیمهایش تغییر كرد و این تغییرات این‌قدر ادامه داشت تا به گیتار امروزی تبدیل شد.
هرچند اسپانیاییها همواره در ساختن این ساز پیشرفت چشمگیری از خود نشان دادند اما تجربیات ایتالیا و فرانسه در روند تكامل این ساز غیر قابل انكار است.
اگر بخواهیم با خودمان صادق باشیم سخت می‌توانیم گیتار را به منشایی ایرانی مربوط كنیم و اگر بخواهیم بر اشتباه خود قاطع باشیم تنها دانستن وقایع را به تأخیر می‌اندازیم؛ هیچ نظریه ریشه‌داری ارائه نخواهد شد، پس هیچ بحث و نظر دیگری كه از روی تحقیق كامل‌تری باشد، وجود نخواهد داشت. یعنی همچنان در جایگاهی قرار داریم كه یا سكون است یا تكاپو اما در جهت اعتلای ساختگی هنر.

منبع:ماهنامه موسیقی مقام
نویسنده:نگار نیک اندام

منبع : سایت تخصصی گیتار