غذای کمکی شیرخواران، چه اهمیتی دارد؟

به‌طور مسلم، بزرگ‌ترین آرزوی هر مادر و پدری این است كه كودكانشان،  هم از رشد طبیعی برخوردار بوده و سالم و شاداب باشند و هم از گزند بیماری‌ها در امان بمانند. این آرزویی كاملا طبیعی و منطقی است؛ به ویژه آنكه كودكان، گروهی از افراد جامعه را تشكیل می‌دهند كه تغذیه آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
چون كودكان در مرحله رشد سریع هستند، نیازهای تغذیه‌ای‌شان اهمیت خاصی دارد و هر نوع اختلالی كه در تغذیه آنان پیش آید، می‌تواند موجب وارد آمدن لطمات شدیدی به رشد آنان شود؛ - برخی از عوارضی كه به علت تغذیه‌ غلط در سلامت كودكان ایجاد می شود، چنانچه به سرعت درمان نگردد، جبران‌ناپذیر بوده و ممكن است تا آخر عمر گریبان‌گیر آنان باشد؛- كودكان حساس‌تر و آسیب‌پذیرتر از بزرگسالان هستند و كمبودها و اختلالات تغذیه‌ای موجب كاهش قدرت ایمنی آنان می‌شود، همچنین آنها را رنجور، بیمار و ناتوان خواهد ساخت.
كودكان درمرحله  یادگیری سریع هستند و تغذیه ناكافی و نامناسب می‌تواند قدرت یادگیری و حافظه آنان را تا حد قابل توجهی كاهش دهد و این امر می تواند، در آینده، نیروی فعال جامعه را فلج كرده و خسارات عظیم و جبران‌ناپذیری به سلامت جامعه وارد سازد. - بنابراین با توجه به اهمیت خاص سلامت كودكان و جایگاه مهمی كه این گروه درخانواده و جامعه دارند، لازم است به تغذیه و سلامت آنان توجه كافی مبذول شود.

برای تشخیص این كه آیا تغذیه كودكان‌مان صحیح و مناسب است یا نه، مهم‌ترین گام، بررسی اثراتی است كه تغذیه روی سلامت آنان به‌جا می گذارد. در شماره  قبل نشریه به چند نکته مهم در مورد تغذیه دوران كودكی اشاره کردیم  در ادامه در خصوص موارد دیگر که در رشد و تغذیه کودکان مفید می‌باشد بحث خواهیم كرد.

 

 انرژی
به دلیل سرعت رشد زیاد در طی دوران كودكی میزان نیاز انرژی دریافتی متغیر است. هر كودك از زمان تولد تا سن 6 ماهگی در حدود 108 كیلوكالری به ازای هر كیلوگرم وزن بدن در هر روز انرژی نیاز دارد. مقدار توصیه شده انرژی دریافتی در شیرخواران 6 تا 12 ماهه 98 تا 100 كیلوكالری به ازای هر كیلوگرم وزن بدن در هر روز می‌‌‌باشد‌‌. یك روش خوب برای نشان دادن كفایت دریافت انرژی در كودكان‌‌، پایش دقیق میزان افزایش وزن‌‌، قد و وزن برای قد آنها برای سن‌شان و مقایسه آنها با منحنی‌های استاندارد می‌باشد.
به بیان دیگر نیاز به انرژی در كودكان بر اساس سن كودك متغیر است و تقریبا نیاز به انرژی به صورت زیر می‌باشد:
- 0 تا 2 ماه – 120تا 90كیلوكالری / كیلوگرم در هر روز
- 3 تا 5 ماه -100 تا 80 كیلوكالری / كیلوگرم در هر روز
- 6 تا 8 ماه – 100 تا 80 كیلوكالری / كیلوگرم در هر روز
- 9 تا 11 ماه -100 تا 90 كیلوكالری / كیلوگرم در هر روز
اگر روند افزایش وزن كودكان كند یا متوقف شود‌‌، یا دچار كاهش وزن شوند‌‌، دریافت انرژی و مواد مغذی آنها باید به دقت پایش شود‌‌. اگر سرعت افزایش وزن كودك بسیار بیشتر از نسبت افزایش قد او باشد‌‌، باید غلظت و كیفیت شیرخشك مصرف شده و همچنین میزان و نوع غذای نیمه كمكی كه به او داده می‌‌‌شود بررسی شود‌‌. كودكانی كه در بالاترین حد نمودار رشد برای وزن و نمایه توده بدنی قرار دارند و یا در دوران كودكی به سرعت رشد می‌‌‌كنند‌‌، بیشتر در معرض خطر چاقی در دوران بزرگسالی هستند.
میزان نیاز انرژی دریافتی در كودكان بیشتر از بزرگسالان است‌‌، زیرا میزان متابولیسم پایه و نیازهای آنان برای رشد و تكامل سریع در این دوران بیشتر است به‌طوری كه در یك كودك سالم میزان ضربان قلب در حدود 150-120 ضربه در دقیقه و تعداد تنفس 50-30 تنفس در هر دقیقه می‌‌‌باشد‌‌.

از طرفی به دلیل بیشتر بودن نسبت سطح پوست به اندازه بدن تنظیم درجه حرارت بدن انرژی بیشتری مصرف می‌‌‌كند‌‌. همچنین باید توجه داشت كه فعالیت‌هایی از قبیل گریه كردن ممكن است مصرف انرژی كودك را دو برابر كند.

 

 آب
مقدار آب مورد نیاز كودك از طریق میزان از دست رفته از راه پوست، ریه‌ها، ادرار و مدفوع علاوه بر مقدار اندك مورد نیاز برای رشد تعیین می‌شود. دریافت آب كل توصیه شده برای كودك 7/0 لیتر در روز تا سن 6 ماهگی و 8/0 از 6 ماهگی تا یك‌سالگی است. توجه داشته باشید كه آب كل شامل آب موجود در غذاها، نوشیدنی‌ها و آب  آشامیدنی می‌باشد. به عبارتی دیگر می‌توان گفت كودك به ازای هر كیلوكالری مصرفی به 5/1 میلی‌لیتر آب احتیاج دارد.
مصرف آب برای ادامه حیات به ویژه برای فعالیت كلیه‌ها ضروری است ولی تا زمانی كه شیرخوار فقط از شیر مادر تغذیه می‌شود لازم نیست كه برای رفع تشنگی به وی آب داده شود. در هر نوبت شیردهی قسمت ابتدایی شیر مادر آب كافی برای شیرخوار را تامین می‌كند. اگر تشنگی شیرخواری كه هنوز غذای كمكی مصرف نمی‌كند با دادن آب برطرف شود، میل او به شیر كاهش می‌یابد و همچنین از میزان مكیدن شیر مادر، كه از مهم‌ترین عوامل موثر در افزایش شیر مادر است، كاهش می‌یابد و خود می‌تواند اختلال رشد ایجاد كند.
كودكان در مقابل از دست دادن آب بدن نسبت به بزرگسالان حساس‌ترند و در معرض خطر عدم تعادل آب می‌باشند، زیرا از دست رفتن مداوم آب بدن از طریق تبخیر از دستگاه تنفس و انتشار از طریق پوست در كودك بیشتر است و از طرفی، قابلیت تغلیظ كلیوی كودك از كودكان بزرگتر و بزرگسالان كمتر است. اگر اتلاف آب از مسیرهایی به غیر از كلیه زیاد باشد (مثلا در اسهال و استفراغ) نوزاد باید از نظر عدم تعادل آب و الكترولیت‌ها دقیقا تحت نظر قرار گیرد.
كمبود آب باعث كم آبی با سدیم زیاد (دهیدراتاسیون هیپرناترمیك) و علایم عصبی (مانند تشنج) همراه آن می‌گردد. به خاطر احتمال بروز دهیدراتاسیون هیپرناترمیك، باید حجم دریافت، میزان اضافه وزن و وضعیت هیدراتاسیون (تعداد پوشكی كه در طول روز خیس می‌شود ) با دقت پایش شود. مصرف غذاهای حاوی پروتئین بالا و الكترولیت مثل گوشت و تخم‌مرغ ممكن است باعث كم آبی (دهیدراتاسیون) گردد. پس باید همراه آنها آب به شیرخوار داده شود.
توصیه می‌شود هر بار كه شیرخوار غذای جامدی را مصرف می‌كند یكبار به او آب داده شود. در ماه‌های اول شروع آب باید حتما آب جوشیده سرد استفاده شود تا میكروب‌های موجود در آب از بین رفته باشند. به طور معمول در روزهای اول شروع غذای كمكی حدود 2-1 قاشق مرباخوری آب برای شیرخوار كافی است و سپس بر اساس تمایل او می‌توان میزان آب را افزایش داد.
بدیهی است كه در ماه‌های اول شروع آب برای شیرخوار نمی‌توان آب معدنی را جایگزین آب جوشیده كرد. املاح موجود در آب معدنی به ویژه سدیم و فلوراید ممكن است زیادتر از میزان مورد نیاز شیرخوار بوده و باعث بروز عوارض شوند. در بیشتر مناطقی كه آب با شرایط بهداشتی در اختیار باشد، جوشاندن آب تا سن 8 تا 9 ماهگی كافی است.
مسمومیت با آب به كم شدن میزان سدیم خون (هیپوناترمی)، بی‌قراری، حالت تهوع، استفراغ، تكرر ادرار یا كاهش ادرار و تشنج منجر می‌شود. این حالت زمانی ایجاد می‌شود كه به جای شیر از آب برای تغذیه نوزاد استفاده می‌شود و یا شیر خشك خیلی رقیق به نوزاد داده می‌شود و یا در درمان اسهال به جای محلول الكترولیتی از آب معمولی استفاده گردد.
 آب مورد نیاز كودكان
- سن    مقدار آب مورد نیاز (ml/kg/day)
- 10روز    150-125
- 3 ماه    160-140
- 6 ماه    155-130
- یك‌سال    135-120
- دوسال    125-115
- شش سال    100-90
- ده سال    85-70
- چهارده سال    60-50

 

پروتئین

پروتئین برای ترمیم نسوج‌‌، تشكیل توده بدون چربی و رشد بدن ضروری است‌‌. نیاز به پروتئین در دوران سریع رشد كودكان به ازاء هر كیلوگرم وزن بدن بیشتر از بزرگسالان یا كودكان بزرگتر است‌‌. میزان توصیه شده پروتئین برای كودكان از زمان تولد تا 6 ماهگی 2/2 گرم به ازای هر كیلوگرم وزن بدن و برای كودكان 6 تا 12 ماهه  g/kg  1/6 می‌‌‌باشد‌‌. كودكان نسبت به بزرگسالان به اسید آمینه‌ ضروری بیشتری نیاز دارند‌‌. كمبود اسید آمینه ممكن است باعث محدودیت رشد كودك گردد. به نظر می‌رسد كه هیستیدین برای كودكان ضروری ولی برای بزرگسالان ضروری نیست‌‌.
تیروزین‌‌، سیستین و تورین ممكن است برای كودكان نارس ضروری باشد‌‌. شیر انسان یا شیر خشك در سال اول زندگی قسمت اعظم پروتئین مورد نیاز را تامین می‌كند‌‌. مقدار پروتئین شیر مادر‌‌، با وجودی كه به طور قابل ملاحظه‌ای از شیر خشك كمتر است‌‌، ولی تا 6 ماه اول زندگی برای كودكان كافی است‌‌.  شیر انسان حاوی 70 درصد پروتئین whey و 30 درصد پروتئین casein می‌باشد.پروتئین وی شیر انسان شامل پروتئین‌های محلولی است كه هضم آن آسان می‌‌‌باشد‌‌، پروتئین اصلی وی در شیر آلفا- لاكتالبومین است كه بدن كودك آن را به راحتی جذب كرده و در ساختن بافت‌ها مورد استفاده قرار می‌‌‌دهد‌‌.

در حالی‌كه شیر گاو حاوی 18درصد پروتئین whey و 82 درصد پروتئین casein می‌‌‌باشد كه فرم كازئین در معده كودك تشكیل دلمه‌ای سفت را می‌دهد كه هضم و جذب آن مشكل است‌‌. در 6 ماه دوم سال اول زندگی باید در رژیم شیرخوار منابع پروتئین با كیفیت بالا از قبیل ماست‌‌، گوشت له شده و صاف شده یا غلات گنجانده شود‌‌. در صورتیكه برای درمان اسهال به دنبال بیماری روده‌ای‌‌، از شیر خشك بیش از حد رقیق شده به مدت طولانی استفاده شود و یا زمانی‌كه به دلیل آلرژی‌های متعدد محدودیت شدید غذایی وجود داشته باشد‌‌، ممكن است كودك پروتئین كافی دریافت نكند.

 

 كربو‌هیدرات‌ها
در دوران نوزادی كربوهیدرات‌ها باید 30 تا 60% انرژی دریافتی را تشكیل دهند. تقریبا 40 % انرژی شیر مادر و 40 تا 50% انرژی شیر خشك‌ها از لاكتوز و سایر كربوهیدرات‌ها تامین می‌شود. كودك به راحتی لاكتوز را هضم كرده و به خوبی آن را تحمل می‌كند. در موارد نادری نوزاد نمی‌تواندلاكتوز شیر را تحمل كند كه در این صورت باید از شیر خشك مخصوص استفاده نماید. شیر انسان حاوی آنزیم آمیلاز است كه 40 تا 60 برابر فعالتر از آمیلاز شیر گاو است. لاكتوز موجود در شیر تامین كننده گالاكتوز است كه در تشكیل سلول‌های عصبی نقش مهمی دارد.
در كودك بوتولیسم با خوردن اسپورهای كلستریدیوم بوتولینوم ایجاد شده، در روده تكثیر پیدا كرده ایجاد سم می‌كند. عسل و شربت ذرت تنها منبع این اسپورها در غذای كودك می‌باشند. این اسپورها مقاومت زیادی در برابر حرارت داشته و در طی روش‌های متداول گرم كردن از بین نمی‌روند بنابراین این غذاها را نباید به كودك كمتر از یكسال داد، چون هنوز ایمنی مورد نیاز برای مقاومت در برابر اسپور بوتولیسم را كسب نكرده‌اند.