روزی که به جای نامه بال کبوتری را امضا کرد

معنای این کودکی دراز مدت تاریخی چیست, چرا من این طوری ام, چرا ما همه همین طوریم, یعنی هرگاه از نظر تاریخی خوشیم و خوبیم, خود به دست خود, خود را ویران و خراب می کنیم یا از ویران گران استقبال می کنیم

"معنای این کودکی دراز مدت تاریخی چیست، چرا من این طوری‌ام، چرا ما همه همین‌طوریم، یعنی هرگاه از نظر تاریخی خوشیم و خوبیم، خود به‌دست خود، خود را ویران و خراب می‌کنیم ... یا از ویران‌گران استقبال می‌کنیم؟" (به خاطر یک فیلم بلند لعنتی، ص ۱۹۳)

بسیاری دهه‌ی ۴۰ ایران را دوران ظهور و بروز تلاش‌های روشن‌فکری در دست‌یابی به مدرنیسم به‌شمار می‌آورند. فضایی که با قیام ۱۵ خرداد و تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی متفاوتی آغاز شده و ادامه می‌یابد. پس در بستری مواج است که شعر نو به تحول می‌رسد، حجم وسیعی از داستان‌های مدرن، نقاشان و مجسمه‌سازان نوگرا مطرح می‌شوند و نمایش‌نامه‌نویسانی چون اکبر رادی و بهرام بیضایی و ... رخ می‌نمایند.

در این دوران پر کشمکش است که سینمای روشن‌فکرانه در امتداد فعالیت‌های ابراهیم گلستان و گروهی از سینماگرانی که آغازگر سینمای منفک از فضای فیلم فارسی محسوب می‌شوند تولد می‌یابد.

سال ۱۳۴۵ است، داریوش مهرجویی که دانش آموخته‌ی فلسفه از کالیفرنیا است، تصمیم می‌گیرد پس از یک سال سردبیری نشریه‌ی پارس ریویو در لس‌آنجلس و انتشار و ترجمه‌ی آثار داستان‌نویسان و شاعران نوگرای ایرانی در آمریکا، به وطن بازگردد تا از نزدیک خود را به جریان فرهنگی آن سال‌ها متصل کند. خود او در این‌باره گفته است: "در آمریکا فیلم‌نامه‌یی نوشتم و قرار شد آن را با وزارت فرهنگ وقت به جریان اندازیم، ولی سانسور شد و گیر کرد، زیرا موضوع رابطه‌ی شیرین و فرهاد و خسرو بود و بعد از آن هم برای هیچ فیلمی نتوانستم تهیه‌کننده پیدا کنم تا این‌که مجبور شدم یک فیلم تجاری (الماس ۳۳) بسازم."

داریوش مهرجویی: معنای این کودکی دراز مدت تاریخی چیست، چرا من این طوری‌ام، چرا ما همه همین‌طوریم، یعنی هرگاه از نظر تاریخی خوشیم و خوبیم، خود به‌دست خود، خود را ویران و خراب می‌کنیم ... یا از ویران‌گران استقبال می‌کنیم؟

به همین علت ساخت فیلم (الماس ۳۳) را طی یک سال پس از آن می‌توان تنها مجوزی برای حضور مهرجویی جوان در عرصه‌ی فعالیت‌های فرهنگی داخلی و تجربه‌ا‌یی در جهت لمس فضای فیلم‌سازی با فاکتورهای تجاری آن دوران دانست. مدتی بعد یک داستان کوتاه از مجموعه‌ی «عزاداران بیل» به چنان فیلمی مبدل شد که پس از گذشت قریب ۴۰ سال از ساخته شدن «گاو» هم‌چنان به‌عنوان نمونه‌ا‌یی کم‌نظیر و شاخص در میان فیلم‌های موج نو ایران در خاطره‌ها مانده است؛ گامی بلند که جوایز فراوانی را از اقصی نقاط دنیا با خود به ایران آورد.

هر چند این فیلم در زمان خودش مغضوب دولت وقت بود و گفته می‌شد ایرانیان را به شکلی زشت به جهانیان معرفی می‌کند اما اوایل انقلاب با پخش همین فیلم گاو از تلویزیون بود که موافقت آیت الله خمینی با سینما و کارهای سینمایی جلب شد.

سال‌ها می‌گذرد و حال که مهرجویی ۷۰ ساله شده است، با وجود انتشار یک رمان و ساخت دو فیلم در یک سال، باز هم باید منتظر اتفاقات شگرفی بود که چون شکافتن هسته‌ی اتمی، ناگهان از همان جا که فکرش را نمی‌کنیم آغاز می‌شود. این را از آن جهت می‌توان گفت که وقتی به کارنامه‌ی این سال‌های مهرجویی به‌عنوان فیلم‌سازی صاحب اندیشه نگاه می‌کنیم، تمایلات او را به نگرش‌های اگزیستانسیالیستی درمی‌یابیم که از همان ابتدا آن‌را در رمز و راز داستان برگرفته از «عزاداران بیل» یافته بود؛ کوشش‌های خلاقانه‌ا‌یی که برای گریز از پیله‌های تنیده شده هر روزه بروز پیدا می‌کند.

پرداخت خاص از شاعرانگی ناملموس، اقتباس از داستان ساعدی و فعالیت دو جانبه‌ی این نویسنده و کارگردان جوان در پروراندن و به تصویر کشیدن یک داستان کوتاه اما غنی، فضایی را به‌وجود آورد که بسیاری آن‌را تحول تازه‌یی در جریان اقتباس ادبی در سینمای ایران برشمردند. البته تمایل مهرجویی به اقتباس و ساخت فیلم‌های متکی بر متون غنی در ادبیات، رشته‌یی نامرئی است که سال‌ها در آثار وی ادامه یافته است.

با وجود این، ساخت فیلم‌هایی چون «آقای هالو» بر اساس نمایش‌نامه‌یی از علی نصریان، «پستچی» با نوشته‌ا‌ی سیاسی از کارل بوخنر و «دایره‌ی مینا» که اقتباس دیگری از داستان ساعدی به شمار می‌رود، با توجه به کاراکترهای حاشیه‌ای جامعه‌ی روشن‌فکرانه و طبقه‌ی پایین‌دست که عموما" شامل روستاییان ساده‌دل یا شهرستانی‌های سودایی است، نشان‌دهنده‌ی همراهی مهرجویی با سینمای بدنه در جهت ارتقای ذائقه‌ی بسیار سطحی آن دوران است.

با تمام تنوع موضوعی فیلم‌های مهرجویی و ورود افرادی با پسوندهای هامون‌بازها که از سال ۶۸ به بعد در حاشیه‌ی ساخت فیلم «هامون» باب شد، می‌توان فعالیت سینمایی داریوش مهرجویی را به چهار دوره‌ی مهم تقسیم‌بندی کرد: اولین دوره از «گاو» شروع می‌شود و به «هامون» می‌رسد و فیلم‌هایی چون «آقای هالو»، «پستچی»، «دایره‌ی مینا»، «مدرسه‌ای که می‌رفتیم»، «اجاره‌نشین‌ها» و «شیرک» را شامل می‌شود. اغلب این فیلم‌ها آثاری اجتماعی، عمومی با موضوعات جزئی و گاه پیش پا افتاده از منظر جامعه‌ی روشن‌فکری اما دقیق، ساده و کم‌هزینه با پرداختی سهل و ممتنع به شمار می‌آیند که به زیبایی نمایان‌گر جامعه‌ی روز ایرانی با آداب، رسوم تفکرات طبقه‌ی متوسط رو به پایین و عام آن روزگار بود.

همین بود که مهرجویی را از طبقه و خاستگاه اجتماعی و فرنگ رفته‌اش جدا می‌کرد تا به جای ارائه‌ی پزهای روشن‌فکری، بیننده را به تماشای قاب‌ها و تصاویر و دنبال کردن داستان‌هایی بنشاند که نه تنها با آن بیگانه نبود بلکه به شدت با آن احساس هم‌ذات پنداری و دل‌بستگی می‌کرد.

شاخصه‌ی آثار مهرجویی پیش از «هامون» را می‌توان سادگی و لحاظ تماشاگر عام در عین نمادگرایی دانست. اما با «هامون» و در دوره‌ی دوم فیلم‌سازی او به قول بسیاری شاهد تغییر و تحول اساسی در دیدگاه مهرجویی می‌شویم.

و به همین علت است که شاخصه‌ی آثار مهرجویی پیش از «هامون» را می‌توان سادگی و لحاظ تماشاگر عام در عین نمادگرایی دانست. اما با «هامون» و در دوره‌ی دوم فیلم‌سازی او به قول بسیاری شاهد تغییر و تحول اساسی در دیدگاه مهرجویی می‌شویم. البته درست است که از هامون به بعد فلسفه و روان‌کاوی در آثار مهرجویی جایگاه ویژه‌ای می‌یابد و پوست‌اندازی شخصیت‌های داستان‌های او به‌طور عیان آغاز می‌شود اما از آن‌جا که وی تحصیل کرده‌ی فلسفه و سردبیر نشریه‌ا‌ی در خصوص ارائه‌ی آثار نو فکری روشن‌فکران در خارج از ایران بوده، اندکی ساده‌انگارانه است که ریشه این نوع از پرداخت را در تحولی ناگهانی بدانیم بلکه این مطالعات پیگیر مهرجویی در زمینه‌ی فلسفه، روان‌شناسی و گشت‌وگذار در عالم رمان و ... است؛ به قول خودش راه‌هایی برای شارژ دوباره‌ی اوست که این دوره‌ی درخشان کاری او پس از انقلاب را موجب می‌شود. پس در نهایت می‌توان مسیری را که مهرجویی از هامون تا اپیزود اول «داستان‌های جزیره» به‌عنوان فصلی دیگر از ارائه‌ی نگرش‌هایش طی می‌کند، نتیجه‌ی مطالعه و تحقیق وی در احوال جامعه‌ی ایرانی با محوریت زنانی که حالا دیگر تمایلی به دیده شدن‌شان دارد اما هنوز ناشناخته‌اند، دانست.

هامون حدیث نفسی است که به دلایل ناگفته‌ا‌ی مهرجویی آن‌را ۲۰ سال به تعویق انداخته، اما پس از آن، نزدیک به یک دهه، جزئی از دغدغه‌های غیر قابل انکار وی به شمار می‌روند.

مهرجویی با هوشمندی شخصیت‌های اصلی این دوره از فیلم‌هایش را از میان برمی‌گزیند. چرا که در جامعه‌ی ایرانی این زنان هستند که بیش‌تر از دیگر اقشار دارای پیچیدگی‌اند و در معرض تضاد درونی و کشمکش دائمی میان سنت و مدرنیته در تقلا به سر می‌برند.

«هامون»، «بانو» برگرفته از «ویریدیانا»ی لوئیس بونوئل، «سارا» اقتباسی از «خانه‌ی عروسک» هنریک ایبسن، «پری» برداشت آزاد از داستان‌های «فراوانی و زویی» و «موز ماهی» جی‌دی‌سالینجر، «لیلا» و «درخت گلابی» بر اساس داستانی از گلی ترقی، زنانی را به تصویر می‌کشند که در روابط انسانی و شکافتن پوسته‌ی بیرونی خود، در کنشی دردمندانه به‌سر می‌برند، به‌طوری‌که در اغلب موارد به‌دلیل شرایط اجتماعی که سال‌ها است می‌شناسیم، به اعمالی انفعالی دست می‌زنند و خانه را که ظرف اصلی بسیاری از فیلم‌های مهرجویی است، ترک می‌کنند.

این ماجرا در «درخت گلابی» از همان ابتدا با غیبت فیزیکی «میم» و سیطره‌ی او بر کل روایت داستان آغاز می‌شود و در انتقال مهرجویی به دوره‌ا‌ی از نوآوری‌های اخیرش که از اپیزود اول «داستان‌های جزیره» با نام «دختردایی گمشده» آغاز می‌شود و به حضور ماورایی دختردایی می‌انجامد، یاری می‌رساند.

البته در ظاهر ارتباط خاصی بین فیلم‌های یک دهه‌ی اخیر مهرجویی هم‌چون «دختردایی گمشده»، «میکس»، «بمانی»، «میهمان مامان» و «سنتوری» نمی‌توان یافت، اما با گذشت چهار دهه از فعالیت هنری این کارگردان صاحب نام در خصوص شاخصه‌های اصلی آثارش می‌توان به عنصر مهم و ارزشمند ایرانی بودن و شناخت درست از فرهنگ رایج این مرز و بوم، پشتوانه‌ی اقتباسی آزاد و وجود درام‌های قدرتمند در اغلب کارها، حضور روان‌شناسی و فلسفه به‌عنوان عنصری زیرساختی در پرداخت شخصیت‌ها اعم از ساده و پیچیده در کنار حفظ روحیه‌ی آوانگارد، تجربه‌گرا و به‌عنوان سینماگری متجدد اما با پایه‌های درستی از شناخت سنتی، اشاره کرد که هیچ‌گاه از نمود نماد در آثار غافل نمی‌شود.

این در حالی است که اکران فیلم‌های اخیر این کارگردان با بی‌مهری مواجه بوده‌اند. به‌طوری‌که هنوز وضعیت اکران «سنتوری» در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و پیش از آن از میان پنچ ساخته‌ی آخر وی تنها «مهمان مامان» از اکران قابل توجه و رضایت‌بخشی برخوردار شد. "من همیشه گفته‌ام فیلم‌هایم حاصل واکنش نسبت به نیروی سانسورچی و در قبال دیگری است؛ مثلا" آقای هالو را برای این ساختم که گاو توقیف شده بود و باید راه دیگری می‌رفتم. در دایره‌ی مینا گستاخ‌تر شدم ولی آن‌جا نتیجه‌اش را چشیدم. یعنی سه یا چهار سال فیلم توقیف شد. بعد از آن هم تا پنج، شش سال اصلا" نگذاشتند کاری بکنم و یک مرتبه نگاه کردم و دیدم ۱۵ سال گذشته و تمام زندگی فیلم‌سازی من روی هوا بوده و هیچ کاری نکرده‌ام جز این‌که مثل قهرمانان «کافکا» قربانی دیدگاه‌های جزمی و یک‌جا شوم. دلیلش همان گستاخی بود."

در خصوص شاخصه‌های اصلی آثار مهرجویی می‌توان به عنصر مهم و ارزشمند ایرانی بودن و شناخت درست از فرهنگ رایج این مرز و بوم، پشتوانه‌ی اقتباسی آزاد و وجود درام‌های قدرتمند در اغلب کارها، حضور روان‌شناسی و فلسفه به‌عنوان عنصری زیرساختی در پرداخت شخصیت‌ها اعم از ساده و پیچیده در کنار حفظ روحیه‌ی آوانگارد، تجربه‌گرا و به‌عنوان سینماگری متجدد اما با پایه‌های درستی از شناخت سنتی، اشاره کرد که هیچ‌گاه از نمود نماد در آثار غافل نمی‌شود.

این روزها بسیاری به بهانه‌ی ۱۷ آذر و مصادف بودن آن با سال‌روز تولد مهرجویی، تبریک و تهنیت‌هایی با پیشوند «استاد» روانه‌ی پیغام‌گیر تلفن منزلش کرده‌اند اما مهرجویی تنها یک سینماگر نیست بلکه علاوه بر ساخت فیلم شبه مستند «بمانی»، فیلم‌های کوتاه و مستندی چون «ایثار»، «انفاق»، «سیب» و «سفر به سرزمین رمبو»، «الموت»، ترجمه‌ی «بعد زیبایی شناختی» هربرت مارکوزه، «جهان هولوگرافیک» مایکل تالبوت، «یونگ، خدایان و انسان مدرن» آنتونیو مورنو، نمایش‌نامه‌های «غرب واقعی» و «طفل مدفون» سام شپارد و «آوازه‌خوان طاس» و «ترس» اوژن یونسکو و یک رمان جسورانه با عنوان «به خاطر یک فیلم بلند لعنتی» را نیز در کارنامه‌ی پر بار آثار مکتوب خود دارد.

البته نباید فراموش کرد صرف نظر از سمت وی در نشریه‌ی پارس ریویو، نخستین کار او در حوزه‌ی قلم مقاله‌ای با نام «بوف کور» بود که در دهه‌ی ۶۰ میلادی ارائه شد و بعدها نیز در کتابی که به صادق هدایت و آثارش می‌پرداخت در آمریکا به چاپ رسید. با این همه، شخصیت‌های فیلم‌های مهرجویی مأمن سرگشتگی‌هایی هستند که در ساختار آثار سینمایی او رمز و رازی را کشت می‌کنند و در نهایت به گشودگی کامل نمی‌رسند بلکه جایگاهی می‌شوند برای سودازدگی دیگری که ممکن است در آغاز دوره‌ی چهارم کارهایش که با وقفه‌ای بعد از «سنتوری» آغاز شده و آثار بعدی او به امنیت ممکن دست یابد.

نویسنده: سمانه احمدی

منبع: روزنامه‌ی اعتماد