استغفار و توبه ، دارای مراتب است

پرسش: ما به این اعتقاد داریم كه امیرالمومنین (ع) معصوم است و گناهی نكرده است چرا ایشان از عذاب آتش جهنم به خدا پناه میبرد؟ كسی را كه خدا اینقدر به او نظر لطف و رحمت دارد و اینقدر در راه خدا زحمت كشیده و همه ی هستی اش را به عشق معبود فدا كرده و گناهی هم نكرده چرا باید از آتشی كه خدا برای گنه كاران فراهم كرده بترسد؟

پاسخ: این سوال شما را عده ای در قالب شبهه بیان می کنند و در پاسخ اجمالی باید گفت که :
ائمه (ع) دارای عصمت علمی و عملی هستند؛ یعنی درمقام علم و عمل و در تمام مراتب وجودی، مصون از هر ‏گونه خطا می باشند. وبر عصمت آنها، هم شواهد عقلی موجود است و هم شواهد نقلی از کتاب و سنت.‏
ونیزعصمت آنها دارای اسباب و عللی است که مبادی تکون و شکل گیری آن می باشند و عبارتند از: علم و محبت ‏معبود.‏
و عصمت آنها هیچ منافاتی با اختیار و قدرت آنها بر معصیت ندارد؛ بلکه آن بزرگواران با وجود اینکه اختیار دارند ‏و می توانند گناه کنند، آن را ترک می کنند و البته همین سبب فضل و برتری آنها بر دیگران می باشد.‏
و برای توضیح این مطلب لطفا به نکات تفصیلی تر ی که برای شما بیان می گردد توجه کنید :
همانطور که خود گناه درجات و مراتبی دارد، استغفار و توبه از آن هم، دارای مراتب است. هر کسی به تناسب گناه خود، ‏استغفار می کند؛ یعنی همان گناهی که البته برای صاحب مقام پایین تر، اصلا گناه محسوب نمی شود؛ بلکه ممکن است ‏برای او حسنه باشد. بنا براین هر استغفارو توبه ای، لزوماً از یک گناه شرعی و منافی با عصمت نیست.‏
از این رو عصمت ائمه(ع) نیز از معاصی که ملازم با عدم عصمت باشند نیست. صاحب کتاب «کشف الغمه» در ‏جواب ا ین شبهه می گوید: «انبیاء و ائمه(ع)، انسان هایی بودند که دائم ر یاد و نام خدا به سر می بردند و در بالاترین ‏مراتب قرب الهی سیر می کردند. پیوسته مراقب بودند که لحظه ای از یاد و نام او غافل نشوند. پس هر گاه اندکی از این ‏مرتبه عالی تنزل می کردند و برای حفظ حیات و بقا، مسائلی همچون خوردن و آشامیدن و روابط زناشویی و یا حل و فصل ‏مسائل اجتماعی روی می آوردند، اینها را بزرگترین گناه برای خویش تلقی می کردند. استغفار و توبه آنها نیز از چنین ‏اعمالی بوده، که ترک آنها مقتضای مقام محبت و قرب الهی است. از همین جا است که رسول خدا(ص) می فرماید [حسنات ‏الأبرار، سیئات المقربین]»[1].‏
و امام راحل(ره) در این باره می فرماید: «... استغفار فقط منحصر به گناه منافی عصمت نیست؛ و مغفرت و ذنب ‏‏(ائمه) به اصطلاح عرف عام نیست... زیرا که از لوازم سلوک معنوی و عبور از مدارج و رسیدن به اوج کمال انسانی غفران ‏ذنوب لازمه مقامات و مدارج است؛ زیرا که هر موجودی در این عالم است ولیده همین نشئه ملکیه و ماده جسمانیه است و ‏دارای تمام شئونات ملکی حیوانی و بشری و انسانی است، بعضی بالقوه و برخی بالفعل؛ پس، اگر بخواهد از این عالم به ‏عالم دیگر وازآنجا به مقام قرب مطلق سفر کند، باید این مدارج را طی کرده و از منازل متوسطه کوچ نماید؛ و به هر مرتبه ‏ای که رسد، در آن مرتبه مغفور شود ذنوب مرتبه سابقه، تا در تحت تجلیات ذاتیه احدیه تمام ذنوب مغفور گردد، و ذنب ‏وجودی که مبدأ و منشأ تمام ذنوب است در ظل کبریای احدی مستور گردد. و این غایت عروج کمال موجود است. و در ‏این مقام موت و فنای تام دست دهد. و لهذا وقتی که آیه شریفه اذا جاء نصرالله و الفتح نازل شد، رسول اکرم،صلی الله علیه ‏و آله، فرمود: این سوره خبر فوت من است و الله العالم»[2].‏
اما دراینجا نکته ای به نظر می رسد که دارای اهمیت زیادی است و دیگران یا به آن التفات نداشته اند و یا یه آن ‏تصریح نکرده اند و آن اینکه:‏
از بیاناتی که در پاسخ این شبهه ذکر شده، بر می آید که ذنوب ائمه نیز از سنخ گناهان دیگران است و فقط در مرتبه ‏بالاتری قرار دارد. ولی اگر دقت نظر بیشتری بکنیم، می بینیم که می توان دو قسم و سنخ مختلف برای گناه لحاظ کرد.
قسم اول، «گناه تشریعی» و دوم، « ;گناه تکوینی». اما گناه تشریعی که در اثر سوء اختیار انسان حا می شود و قابل ترک ‏است و مربوط به تکوین او نمی باشد،همان گناهی است که منافی با عصمت می باشد. ائمه(ع) از این سنخ از گناه به طور ‏مطلق مبرّی هستند و هیچ کدام از مراتب و مصادیق این قسم در آنها راه ندارد. زیرا همانطور که گفته شد، گناه تشریعی در ‏اثر سوء اختیار است و انسان در مقام سوء اختیار، منفعل و متأثر از شیطان می باشد(شیطان درونی یا بیرونی)؛ و ائمه(ع) از ‏هر گونه تعرض شیاطین مصون می باشند؛ به شهادت آیه ‏
شریفه «...ولأغوینّهم اجمعین، الا عبادک منهم المخلَصین»[3] که اشعار دارد بر عدم إغواء ابلیس و جنود او نسبت به ‏عباد مخلَص خداوند.‏
بنا بر این گناهی که نسبت داده می شود به ائمه(ع)، از سنخ گناه تکوینی است که از حیطه اختیار بیرون است و ‏مربوط به عالم تکوین می باشد نه عالم تشریع.مثلا همانطور که گفته شد، آن بزرگواران از توجه به امور ضروری حیات ‏مادی خود، استغفار می کردند؛ اموری که مقتضای حیات و بقا در نشئه دنیا است. آیا امام می تواند از توجه و التفات به نشئه ‏دنیا که اراده خداوند به وجود او در آن تعلق گرفته، صر ف نظر کند؟ آیا برای او ممکن است که به امور ظاهری خود و ‏دیگران نپردازد؟ در حالی که مسلما این مطلوب معبود اوست. و همچنین گناهانی که مربوط به مرتبه سافله انسان می شود و ‏در مرتبه اعلی مغفور می گردد، همان نواقص وجودی و تکوینی او است که در مرتبه بالاتر، به کمال مبدل می شود. و شاید ‏این که گفته شده «وجودک ذنب لا یقاس به ذنب»، اشاره به همین سنخ از ذنوب داشته باشد. چه اینکه وجود ممکن، سراسر ‏نقص و نیاز به واجب است؛ و البته این خصیصه وجودی و تکوینی اوست و از حیطه تشریع و اختیار، خارج است.‏
بنابراین، ذنوبی که به ائمه(ع) نسبت داده می شود و از آنها استغفار و توبه می کنند، ذنوب تکوینی است و اصلا از ‏سنخ گناهان دیگران که متأثر از سوء اختیار و نشانه عدم عصمت آنهاست، نمی باشد؛ نه اینکه از سنخ همان ولی در مرتبه ‏بالاتر است. ‏
چنانکه امام صادق(ع) فرمود: «انّ رسول الله کان یتوب الی الله عزوجل و یستغفره فی کل یوم و لیلة مأة مرة من غیر ‏ذنب...»[4].‏
‏ [رسول خدا(ص) توبه می کر د به سوی خدای عزوجل و در هر روز و هر شب، صد مرتبه استغفار می نمود m;بدون اینکه مرتکب گناهی شده باشد.]‏
‏ که بنا بر نکته مذکور، مقصود این است که حضرت بدون هیچ گناه تشریعی توبه و استغفار می فرمود.‏
‏2- رابطه مصائب دنیوی و گناه ‏
شبهه دیگری که در این زمینه مطرح شده، این است که:‏
با توجه به این نکته قرآنی که «تمامی سختی ها و مصائب دنیوی، ریشه در ااعمال خود انسان دارد»، مصائب و ‏مشکلات به وجود آمده برای ائمه، چگونه قابل توجیه است؟
جواب: در پاسخ باید گفت که:‏
اولا، این مسأله اختصاص به ائمه ندارد و در انبیاء هم هست؛ و حال آنکه کسی مصائب انبیاء را حمل بر عدم ‏عصمت نکرده است.‏
ثانیا، چنانکه از آیات و روایات برمی آید، بلاها و مصائب از جهت غایت، دارای اقسامی هستند؛ بعضی در اذای ‏گناهان بنده اند و غایت آنها عقاب می باشد. و برخی به خاطر امتحان و آزمایش بنده نازل می شوند. و برخی نیز برای ترفیع ‏درجه و به عبارتی اعطاء اجر، بر بنده مشرف می گردند. که قسم اول مربوط به عوام از مؤمنین و قسم دوم بر ای متوسطین و ‏قسم سوم مختص به اولیاء خداست.‏
پس معلوم می شود، هر مصیبت و بلایی به خاطر گناهان و نشانه آن نیست. و مراد از مصائب در نکته قرآنی ‏مذکورنیز، مصائبی است که به عوام از مؤمنین و کسانی که هنوز گرفتار معصیتند، می باشد. و نه تنها همه مصائب نشانه گناه ‏نیستند، بلکه برخی از آنها نشانگر مقام بالا و قابلیت و ایمان شخص مبتلی می باشند. چنانکه قرآن کریم، «صابرین» را ‏بشارت می دهد به صلوات و رحمت و هدایت خداوند و بعد از آن، خود، صابرین را تعریف می کند به کسانی که در هنگام ‏روی آوردن مصائب، صبر کرده و «استرجاع» می نمایند. آنجا که می فرماید: «... و بشّر الصابرین ، الذین اذا اصابتهم مصیبة ‏قالوا انّا لله و انّا الیه راجعون ، اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمة و اولئک هم المهتدون»[5].‏
‏[به صابران بشارت بده ، همان کسانی که اگر مصیبتی بر آنها وارد آید، می گویند: «انا لله و انا الیه راجعون»، صلوات ‏و رحمت بر ایشان وارد می شود از طرف پروردگارشان و ایشان همان هدایت یافتگان اند]. &r lm;
یعنی خداوند بعضی را دچار مصائب می کند تا اینکه بعد ا بر بر مصیبت، به آنها بشارت دهد به موارد مذکور و ‏یا «معیت الله» که قبل از همین آیه شریفه به آن اشاره شده.‏
بنا بر این، محتمل و متحقق است که مصائب در اثر گناه نباشند و همین احتمال، تنافی و تعارض بین آیۀ مستند و ‏قول به عصمت ائمه(ع) را از بین می برد. و «اذا جاء الإحتمال، بطل الإستدلال».‏
چه اینکه مستشکل در مقام این اشکال، احتیاج دارد به عمومیت آیه؛ یعنی اینکه آیه شریفه در مورد تمام انسانها با ‏هر مقام و مرتبه ای که هستند، صادق باشد و حال آنکه به شها دت شواهد، این عمومیت، ثابت نیست.‏
چنانکه امام صادق(ع) فرمود: «... انّ الله عزوجل یختصّ اولیائه بالمصائب لیأجرهم علیها من غیر ذنب»[6]. ‏
‏[همانا خداوند، مصائب را بر اولیاء خود وارد می کند تا اینکه به واسطه آن، ایشان را مأجور نماید بدون اینکه ‏گناهی را مرتکب شده باشند].‏
‏ ‏
‏3- دوری از اجتماع، منشأ اعتقاد به عصمت ائمه‏
برخی از مخالفان شیعه، وقتی که سیره عملی ائمه(ع) را مطالعه کرده و دیده اند که در زندگی آنها بر خلاف افرادی ‏که اهل سنت آنان را به عنوان خلفا و جانشینان پیامبر(ص) می دانند، هیچ نقطه شبهه انگیز و تاریکی وجود ندارد، به جای ‏آنکه در این مقایسه، به واقعیت امر پی ببرند و سیره عملی ائمه را دلیل و نشانه عصمت آنان بدانند، برای سرپوش نهادن بر ‏حقیقت و توجیه عقاید خود در باره خلفا، گفته اند که علت پیدایش اندیشه عصمت ائمه(ع)، این بوده است که هیچ یک از ‏آنها به جز علی بن ابی طالب(ع) آن هم برای مدت کمی، حکومت را به دست نگرفته اند تا اعمال و کردارشان مورد توجه و ‏دقت مردم قرار گیرد و یا در معرض گناه و انحراف واقع شوند.بلکه عموما به دور از اجتماع مردم زندگی می کرده اند.‏
و از طرفی از آنجایی که در طول تاریخ ظلم هایی به آنها واقع شده بود و احساسات و عواطف عمومی معمولا یه ‏طرف افراد مظلوم میل پیدا می کند، زمینه برای اعتقاد به عصمت آنها فراهم شد.‏
جواب: این ریشه یابی انچنان متعصبانه و دور از واقعیت است که نیاز به پاسخ تفضیلی ندارد. زیرا هر کس تاریخ ‏اسلام و ائمه را مطالعه کند، به خوبی می فهمد ذعان می کند که به هیچ وجه ائمه(ع)، در عزلت و به دور از چشم مردم ‏زندگی نمی کردند. بلکه همواره در متن جامعه و محور بسیاری از تحولات اجتماعی و سیاسی زمان خویش بوده اند. علاوه ‏بر آن به دلیل اعتقاد ائمه به لزوم عصمت امام و تبلیغ و ترویج این فکر و به تبع آن غاصبانه دانستن حکومت غیر معصومان، ‏در زمان حضور امام معصوم، تمامی اعمال و حرکات آنها زیر ذره بین دشمنان و مخالفان ایشان قرار داشت. تا شاید با ‏مشاهده نقطه ضعف و خطای کوچکی، آن را در بوق و کرنا کرده و به همه جهانیان اعلام کنند. حال آنکه چشمان ریزبین و ‏حساس تاریخ، به ثبت اندک خطایی از آنان توفیق نیافت. ‏
‏ ‏
چکیده مطالب
از آنچه گفته شد، معلوم می شود که:‏
ائمه (ع) دارای عصمت علمی و عملی هستند؛ یعنی درمقام علم و عمل و در تمام مراتب وجودی، مصون از هر ‏گونه خطا می باشند. وبر عصمت آنها، هم شواهد عقلی موجود است و هم شواهد نقلی از کتاب و سنت.‏
ونیزعصمت آنها دارای اسباب و عللی است که مبادی تکون و شکل گیری آن می باشند و عبارتند از: علم و محبت ‏معبود.‏
و عصمت آنها هیچ منافاتی با اختیار و قدرت آنها بر معصیت ندارد؛ بلکه آن بزرگواران با وجود اینکه اختیار دارند ‏و می توانند گناه کنند، آن را ترک می کنند و البته همین سبب فضل و برتری آنها بر دیگران می باشد.‏
‏
منابع و مآخذ ‏
‏1- تفسیر المیزان &nb sp; &nb (علامه طباطبایی)‏
‏2- تفسیر مجمع البیان (طبرسی)‏
‏3- مفردات راغب (راغب اصفهانی)‏
‏4- ترجمه المنجد (تألیف: لویس معلوف / ترجمه: محمد بندر ریگی)‏
‏5- لسان العرب (ابن منظور)‏
‏6- امام شناسی (علامه طهرانی)‏
‏7- تفسیر موضوعی قرآن/ج11‏
‏[مراحل اخلاق در قرآن] (آیت الله جوادی)‏
‏8- ادب فنای مقربان/ج3‏
‏[شرح زیارت جامعه کبیره] &nbs p; &nbs nbsp; (آیت الله جوادی) ‏
‏9- شرح کشف المراد (تألیف: علامه حلی / ترجمه و شرح: علامه شعرانی) ‏
‏10- محاضرات فی الإلهیات (آیت الله سبحانی)
‏11- چهل حدیث &nbs p; (امام خمینی(ره))
‏12- پژوهشی در عصمت معصومان (حسن یوسفیان و احمد ‏
‏ حسین شریفی)
‏13- آموزش عقاید (آیت الله مصباح یزدی)‏
‎
________________________________________
‏1- کشف الغمّه / ج3 ص45-42‏
‏1- شرح حدیث / ص343 (حدیث 21)‏
‏1- حجر/ 39 و 40‏
‏1- معانی الأخبار/ ص384-383 (باب النوادر)‏
‏1- بقره / 157-155‏
‏2- معانی الأخبار/ ص384-383 (باب النوادر)‏

نی‌نی‌بان جدیدترین و بهترین مطالب خود را در تلگرام و از طریق سه کانال «راهنمای بارداری»، «کودک‌یاری» و «سلامت جنسی» در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد.

براي عضويت در خبرنامه ني ني بان و اطلاع از بهترين و پربيننده ترين مطالب، کافي است يک بار فرم عضويت ما را از اينجا پر کنيد.