تربیت کودکان، خانواده موثر است يا مدرسه؟

جام جم: در بسترسازي تربيت و ايجاد زمينه مساعد براي رشد و تعالي انسان‌ها، محيط يكي از اركان مهم است. اين اهميت از اين نظر است كه در ظهور بسياري از استعدادهاي دروني انسان يا ضعف و افول اين استعدادها محيط نقش تعيين‌كننده دارد. از اين‌روست كه در هر موضوع تربيتي كه به نوعي مخاطبانش انسان‌ها هستند به گونه‌اي نقش و جايگاه خانواده مطرح شده و وظايف و كاركردهاي اين محيط در سازندگي نسل آينده از اهميتي خاص برخوردار مي‌شود.
خانواده و نقش تربيتي آن

ديدگاه واحدي نسبت به نقش و جايگاه خانواده در تربيت نسل آينده از جانب خانواده‌ها وجود ندارد. از جمله اين ديدگاه‌ها شايد بتوان از اين فرض‌ها نام برد:
از ديدگاه برخي اوليا، خانواده نقش اصلي‌اش ايفاي رشد و بسترسازي مناسب براي آمادگي و بالندگي جسمي است. در كنار اين وظيفه آداب اوليه اجتماعي نيز به فرزندان آموزش داده مي‌شود؛ اما كار اصلي تربيت به عهده نهادهاي رسمي اجتماع از جمله مدارس است.
نگاهي ديگر اين است كه در شرايط پيچيده دنياي صنعتي امروز، اصولا فرصتي باقي نمي‌ماند كه پدر و مادر بتوانند نقش تربيتي و حتي عاطفي براي فرزندانشان داشته باشند. از اين جهت از همان ابتدايي كه فرزندان، خود را مي‌شناسند بايد متكي به خود و مستقل بار بيايند تا بتوانند براي جامعه فردا آماده باشند. پس نقش و وظايف پدري و مادري كجا مي‌رود؟ اين موضوعي است كه بدون پاسخ مي‌ماند و پرسشي است كه تا پايان عمر فرزندان جواب داده نمي‌شود.
تفكر ديگر اين است كه پدر و مادر بودن علاوه بر آن كه وظايف خاص خود را دارد در هر برهه از زمان شيوه‌ها و راهكارهاي خاصي را طلب مي‌كند. پس هيچ جايگاهي نمي‌تواند جايگزين نقش و وظيفه تربيتي كانون خانواده شود. كار خانواده‌ها در اين ديدگاه در طول نهادهاي تربيتي است، به گونه‌اي كه نوعي تعامل و توازن در اين فعاليت‌ها مشاهده مي‌شود. اكنون در تبيين جايگاه تربيتي خانواده‌ها و تعامل با نهادهاي رسمي تربيتي در جامعه از جمله مدارس، بيشتر كدام نگاه مطرح است؟ در كنكاشي درباره معضلات تربيتي كه كم و بيش دانش‌آموزان با آن روبه‌رو هستند به طور عمده نگاه نوع اول و دوم را بيشتر مشاهده مي‌كنيم؛ نگاهي كه اهداف ارزشي تعليم و تربيت را تحت تاثير خود قرار مي‌دهد و بيشترين سرمايه‌گذاري در اهداف تربيتي را بر دوش نهادهاي تربيتي جامعه مي‌گذارد. آثار اجتماعي و فرهنگي اين نوع نگاه، اگر امروز در قالب مسائل و مشكلات تربيتي خود را نمايان كرده است، دير زماني نخواهد گذشت كه در اهداف و رويكردهاي جامعه و بخصوص ظهوركانون خانواده‌ها خود را نشان خواهد داد.
به‌عنوان مثال، نياز دانش‌آموز امروز را به تلفن همراه در كنار درس و مدرسه بررسي كنيد. نگاه دانش‌آموز به اين وسيله ارتباطي دقيقا با نوع نگاه تربيتي خانواده او همخواني دارد. اگر نگاه ارزشي در محيط خانواده حاكم باشد تلفن همراه با فرهنگ و ارزشي آميخته مي‌شود كه اين همان <فناوري> و استفاده مطلوب از اين ابزار است، اما اگر آن نگاه ارزشي و انساني در محيط خانواده حاكم نباشد تلفن همراه تنها تكنيك و ره‌آورد صنعتي است كه به زعم بسياري از انسان‌هاي جامعه به هر نحوي مي‌توان از آن استفاده كرد، به‌حدي كه نقش آن را تا يك وسيله تفريحي و تفنني پايين‌ مي‌آورند.
در ظهور چنين ديدگاهي، مهم‌ترين اثر سوء‌ تربيتي كه دامنگير اجتماع مي‌شود عدم نظارت و كنترل تربيتي بر فعاليت‌ها و رفتارهاي فرزندان است؛ موضوعي كه بسياري از خانواده‌ها را تحت تاثير قرار داده و نقطه شروع بسياري از آسيب‌هاي اجتماعي است. اگر نقش (نظارت تربيتي) كانون خانواده را بر رفتار فرزندان بپذيريم، بايد علاوه بر چنين مساله‌اي با در نظر گرفتن اين اصول در نگاهي مديريتي، نقش و جايگاه خانواده را در كنار مدرسه در رشد ابعاد تربيتي و ارزشي مشخص كنيم؛
1- در رويكرد مهندسي فرهنگي در تعليم و تربيت، نقش و جايگاه خانواده و اهميت تربيت در اين كانون چگونه تعريف مي‌شود؟ اگر در برنامه چشم‌انداز بيست ساله تعريف و رويكردي از آموزش و پرورش نداشته باشيم مي‌توان انتظار پويايي و رشد اهداف تربيتي را از اين حركت فرهنگي داشت؟
2-‌ وظيفه تعامل و همخواني نقش تربيتي بين خانه و مدرسه و تطابق ارزشي ميان اين دو كانون مهم تربيتي چه زماني تحقق مي‌يابد؟ فعاليت‌هاي جدا از هم و گاه متضاد، آفت مهم ارزش‌هاي تربيتي است كه هيچ‌گاه نمي‌تواند انتظارات تربيتي را به شكل كلان، جامه عمل بپوشاند.
3- به‌منظور ارتباط بين خانه و مدرسه در سطوح دوره متوسطه، مبنا و هدف صرفا انتظارات آموزشي و علمي نمي‌تواند باشد. در برنامه‌اي كه يك دبيرستان طراحي كرده بود، به‌صورت جداگانه اولياي دانش‌آموزان در دبيرستان حاضر و با دبيران فرزندان خود از نزديك آشنا شدند و هر يك از دبيران، معضلات و آسيب‌‌هاي تربيتي را كه اين دانش‌آموزان در كنار مسائل آموزشي با آن روبه‌رو بودند، براي اولياي آنها مطرح كردند و در كنار خانواده‌ها به چاره‌جويي آن پرداختند. تعميم اين‌‌گونه طرح‌ها و معرفي آنها براي رسيدن به غايات و اهداف تربيتي بسيار موثر خواهد بود و اين تفكر را ايجاد خواهد كرد كه بيشترين وقت دانش‌آموزان در محيط خانواده سپري و اهميت نظارت بر تربيت او از جانب خانواده‌ها بيشتر شناخته مي‌شود.
4-‌ رشد و اهميت كيفي به جلسات آموزش خانواده‌ها در مدارس با رويكرد تربيت محوري بايد به گونه‌اي باشد كه فقط به ارائه اطلاعات يا برداشت‌هايي از يك موضوع علمي خلاصه نشود. پربار كردن اين جلسات لازمه‌اش بهره‌گيري از دبيران همان مجموعه آموزشي است كه بتوانند با شناختي كه از معضلات يا نقاط قوت دانش‌آموزان دارند، بسياري از رهنمود‌هاي ناگفته در كتاب‌ها را بر اولياي دانش‌آموزان تحليل و بررسي كنند. بسياري از جلسات آموزش خانواده يا ارائه يك كنفرانس علمي و آموزشي است از مطلبي كه خوانده شده، يا پند و نصيحت‌هايي كه بدون شناخت مخاطبان عرضه مي‌شود. از اين نظر آن بار تربيتي كه بايد داشته باشد تا پدر و مادري آن را به خانه خود منتقل كنند، همراه آن نيست. بنابر اين با شناخت و درك اهميت نقش و جايگاهي كه خانواده در موضوع تربيت دانش‌آموزان دارد و اين نقش برگرفته از نگاه ارزشي و تربيتي مكتب اسلام نسبت به موضوع رشد و تعالي انسان‌هاست، فرصت‌هاي امروز را بايد بيشتر بها داد تا با اهميت‌دهي مطلوب به نقش ارزشي علم و تحصيلات در كنار تربيت، پايه‌هاي استوار جامعه را در آينده از هم اكنون با شناخت و آگاهي نسل فردا بنيان نهاد و تفكر «تربيت وظيفه تمامي جامعه» را به‌عنوان اصلي ماندگار در تعليم و تربيت معرفي و همگامي خانواده‌ها را با آن خواستار شد. در چنين صورتي است كه مي‌توان بر رشد اهداف متعالي انساني در كنار آموزش كه نمود آن «تربيت انسان‌هاي شايسته» است اميد داشت و تبلور جامعه‌اي ارزشمند را در اذهان زنده كرد.
محمدرضا رضايي‌