چگونه یک کلاغ, چهل کلاغ می شود

آمار و فرهنگ عمومی مردم ایران

حتما شما هم ضرب المثل یک کلاغ، چهل کلاغ را شنیده‌اید. برای ریشه این ضرب‌المثل، داستان‌های متعددی ذکر شده است.

از فردی که بر اثر بیماری حالت تهوع گرفته بود و شیء کوچک سیاهی از دهانش بیرون آمده بود و عاقبت خبر رسید مردی حالت تهوع داشته و ۴۰ کلاغ از دهانش بیرون آمده تا این‌که جوجه کلاغی روی زمین افتاد، اما تا وقتی کلاغ‌ها به هم خبر بدهند و برای کمک او بروند؛ خبر به این صورت تغییر کرده بود که جوجه کلاغ داستان مرده است. داستان هر چه باشد توفیری نمی‌کند. موضوع، تغییر واقعیت‌ در انتقال اخبار میان مردم است. آنچه در این ضرب‌المثل‌ها اتفاق افتاده، بسیاری از اوقات بر سر آمار می‌آید. مردم آمارهایی را می‌خوانند یا می‌شنوند و در مرحله نقل آن جور دیگری رفتار می‌کنند تا النهایه، واقعیت آماری بکلی تحریف شود. دلیل اصلی این موضوع در فرهنگ شفاهی مردم نهفته است. با وجود مصرف فرهنگی پایین کالاهای مکتوب چون روزنامه و کتاب، مردم اغلب اخبار و آمارها را با گوش خود می‌شنوند و آن را نقل می‌کنند. این موضوع اولا ضریب خطای بالایی دارد، زیرا تمرکز حواس در شنیدن بمراتب کمتر از مطالعه‌کردن است و ثانیا امکان استناد به آن وجود ندارد. مثلا وقتی در تاکسی، مردی می‌گوید چنین آماری شنیدم، شما نمی‌توانید از او بخواهید برای شما مدرک و دلیل کافی بیاورد.

البته نباید از یاد برد که بی‌دقتی در نقل اخبار هم می‌تواند عامل تحریف آماری باشد. بی‌دقتی هم خود ریشه در فرهنگ «عجله» دارد که در مردم ایران دیده می‌شود یا ریشه‌اش در اینجاست که وقتی مردم در حافظه تاریخی خود کشوری با این اندازه تغییر و تحولات را ببینند، دیگر هیچ خبری برایشان عجیب نیست. از این رو نه در حفظ آمار و ارقامی که شنیدند و نه در انتقال آن، دقت کافی نمی‌کنند و النهایه وقتی فهمیدند اشتباهی رخ داده، می‌گویند: «آب که از سر گذشت؛ چه یک وجب، چه صد وجب.» پر واضح است که در این راه نمی‌توان تاثیر رسانه‌ها و بی‌دقتی آنان در نقل اخبار و آمار را نادیده گرفت، اما این مساله به نظر مهم‌تر است که مردم ما اهمیت آمار و تاثیر مستقیم آن در زندگی روزمره خود را حس نکردند و البته در پس بی‌اعتمادی به دولت‌ها حتی در آمارهایی چون آلودگی هوا یا درجه حرارت هم نشان دادند که هنوز احساس می‌کنند، آمار وسیله‌ای در دست دولت برای حکمرانی کردن است، نه برای خدمت به آنان و نفع عمومی و از این رو تلاشی برای پاسداشت آن نمی‌کنند.

اعدادی که هر لحظه هستند؛ آمارهایی که هیچ وقت نیستند

اگر شبی، بی‌خوابی به سرتان زد و خواستید در لحظه آمار کشور را دربیاورید، بدانید که برخی آمارها هست که حتی در ظلمات شب هم می‌توانید به آن دست پیدا کنید، اما برخی آمارها هم هست که اگر سال‌ها، شب را به صبح برسانید، احتمالا نمی‌توانید داده مطمئنی درباره آن پیدا کنید.

آمارهای جمعیتی در مشت شما

مرکز آمار و سازمان ثبت احوال، مبتکر ارائه آمارهای آنلاین در ایران است. ذیل سایت مرکز آمار می‌توانید آمار جمعیت کشور تا این لحظه را پیدا کنید. ظاهرا این آمار بر اساس بانک اطلاعاتی نیست و موتوری بر اساس متوسط افزایش جمعیت ایران در بازه زمانی مشخص، آن عدد را افزایش می‌دهد. با این حال سازمان ثبت احوال در سایت خود بر اساس بانک اطلاعاتی سازمان‌های شهرستانی و استانی خود، آمار به روزی از تعداد ازدواج، طلاق، فوت و تولد ارائه می‌کند. البته درباره ازدواج و طلاق معلوم نیست این بانک اطلاعاتی با بانک سازمان ثبت اسناد و املاک کشور ـ که دفاتر اسناد رسمی‌اش متصدی ثبت ازدواج و طلاق هستند ـ تا چه اندازه در ارتباط است و اطلاعاتش تا چه حد به روز حساب می‌شود، اما هر چه باشد برای این‌که بتواند نیاز در لحظه یک رسانه‌نگار یا پژوهشگر را برطرف کند، مناسب است.

قیمت‌ها به صورت هفتگی و ماهانه

بانک مرکزی هم برخی آمارهای خود را به روز تهیه می‌کند. نرخ برخی مواد خرده فروشی در شهر تهران از این جمله است که به صورت هفتگی تهیه می‌شود و هر هفته آمار نسبتا جدیدی از وضع قیمت‌ها در کشور ارائه می‌شود. ارائه فهرست ماهانه از تغییر قیمت‌ها توسط بانک مرکزی و مرکز آمار هم در دولت جدید در دستور کار قرار گرفته است.

تردد و حادثه در راه‌ها

آمار تردد از مسیرهای برون شهری کشور، داده دیگری است که می‌توان به صورت به روز از آن مطلع شد. پلیس راه با استفاده از شمارشگرهایی که در مسیرهای بین شهری نصب کرده، رقم خودروهای عبوری از معابر را کسب و منتشر می‌کند. آمار تصادفات و سوانح جاده‌ای هم به صورت روزانه جمع‌آوری و منتشر می‌شود. حتی در سایت سازمان امداد و نجات کشور می‌توان به صورت آنلاین میزان عملیات‌ این سازمان و آمار افراد سانحه دیده و اسکان دیده را مشاهده کرد.

هواشناسی

سازمان هواشناسی هم سال‌هاست که در جهت وظیفه کارشناسی و فنی خود برخی آمارهای آب‌وهوایی را به صورت به روز جمع‌آوری و منتشر می‌کند. مثلا به صورت آنلاین می‌توان میزان بارش در یک منطقه را متوجه شد یا سرعت باد در چند روز یک ناحیه را با هم مقایسه کرد. روشن است این آمارها چه سودی برای بخش‌های مختلف کشور، از کشاورزی تا هواپیمایی کشوری و وزارت نیرو دارد.

نرخ به جای آمار

نباید از این مساله گذشت که در شرایط بی‌ثباتی اقتصادی چند سال اخیر کشور داده‌ای که اهمیت فوق‌العاده پیدا کرده «نرخ» و «قیمت» بوده است. سایت‌های مختلفی برای اعلام لحظه‌ای نرخ طلا و ارز به وجود آمده که برخی آمار قیمتی این دو را به صورت هفتگی و ماهانه هم عرضه کرده‌اند. همچنین طبیعی است که بورس، به صورت لحظه‌ای شاخص خود و قیمت سهام شرکت‌های مختلف را اعلام می‌کند. آمار تراکنش‌های بانکی هم با روی کار آمدن سیستم‌هایی چون شتاب و شاپرک، هر روز جمع‌آوری و بعضا منتشر می‌شود.

وقتی چرخه آمار اقتصادی کند است

غیر از این آمارها، داده دیگری در کشور به صورت به‌روز منتشر نمی‌شود. به عنوان مثال چند روز پیش و در آغاز اسفندماه، نرخ رشد اقتصادی در شش ماه نخست کشور منتشر شد. پیچیده بودن محاسبات برخی آمارها در کنار نظام سنتی جمع‌آوری و تحلیل آماری و البته برخی ملاحظات باعث چنین تاخیرهایی می‌شود. با وجود این در خارج از مرزها، چنین نیست. همیشه در آغاز یک ماه میلادی می‌شود نرخ رشد اقتصادی اکثر کشورها در آن ماه را فهمید و حتی در برخی از اوقات در پایان هر هفته می‌شود میزان شغل تولید شده در جامعه را مطالعه کرد. به روز بودن جمع‌آوری و انتشار آمار بخصوص در بخش اقتصادی می‌تواند فضای روشن‌تری برای صاحبان کار و سرمایه ایجاد و زمینه برنامه‌ریزی بهتر مالی را برای آنان میسر کند.

یک سایت الگو

در بخش اعلام آمار به صورت لحظه‌ای در خارج از مرزهای ایران نمی‌توان از سایتی گذشت که مرجع و الگوی بسیاری از آمارهای اعلامی به روز در جهان و ایران است. worldmeters نام سایتی است که گروهی داوطلب آن را راه‌اندازی کردند و حالا مرجعی معتبر برای آمار جهان است. این سایت بر اساس الگوهای تعریف شده، رقم‌های مربوط به جمعیت جهان، حکومت‌ها، اقتصاد، جامعه، رسانه، انرژی و محیط‌زیست را تغییر می‌دهد. روشن است که موسسان این سایت، علاوه بر هدف آماری و اطلاع‌رسانی، از این کار خود اهداف خیرخواهانه برای جامعه در ذهن داشته‌اند. مثلا وقتی گفته شود هزینه‌های نظامی یک روز ایالات متحده بیش از یک میلیارد دلار است؛ می‌توان انتظار شکل‌گیری جبهه‌ای در افکار عمومی علیه این اقدام داشت. جالب است بدانید این سایت یکی از معدود سایت‌های خارجی است که توانسته به عنوان پیوند معرفی شده در یک سایت دولتی داخل کشور یعنی سازمان ثبت احوال مطرح شود.

آمارهایی که منتشر نمی‌شود

اما همه آمارها اینقدر بسادگی در دسترس نیست. برخی آمارها نه تنها بسادگی که هرگز در دسترس عموم قرار نمی‌گیرد. دولت‌ها، در سراسر جهان دلایل مختلفی برای این موضوع دارند؛ از امنیت گرفته تا اخلاق عمومی.

جرایم

یکی از آمارهایی که در کشور ما بسختی اعلام می‌شود رقم جرایم جنسی است. دولت احتمالا بنا به اهدافی چون برهم نخوردن آسایش عمومی و نیز عدم اشاعه فحشا این آمار را منتشر نمی‌کند اما گاهی شده که برخی مسئولان نیروی انتظامی اشاره‌ای به آمار این جرایم داشته‌اند. مثلا گفته شده که در یک سال، نزدیک به ۹۰۰ تجاوز جنسی در کل کشور صورت می‌گیرد. درکنار این جرایم، برای اعلام جرایم خشنی چون آدم ربایی و قتل هم اکراه وجود دارد، اما در پایان سال می‌توان انتظار داشت برخی مسئولان انتظامی و قضایی لابه‌لای گزارش کار خود اشاره‌ای هم به این موارد کنند.

توان نظامی

روشن است که یکی دیگر از مواردی که هیچ‌گاه نباید اعلام ‌شود، توان نظامی کشور است. به دلایل مربوط به امنیت ملی نمی‌توان انتظار داشت دولت یا مقامات نظامی به رقم موشک‌ها، تانک‌ها یا حتی رقم دقیق نیروهای نظامی اشاره کنند. حتی گفته می‌شود و طبیعی است که بودجه اعلامی برای این نیروها در بودجه سالانه کشور با رقم اصلی متفاوت باشد. در همه کشورها هم همین‌طور است و در هیچ کشوری چنین آماری اعلام نمی‌شود.

خط فقر

میزان خط فقر، یکی دیگر از آمارهایی است که مدت‌هاست کارشناسان دانشگاهی و مراجع غیررسمی آن را اعلام می‌کنند. جمله به یاد ماندنی از وزیر کار دولت دهم، عبدالرضا شیخ‌الاسلامی به ثبت رسیده که در پاسخ این پرسش که میزان دستمزد کارگران چه نسبتی به خط فقر دارد، گفته بود «نمی‌دانم خط فقر چقدر است.» صد البته که اعلام نشدن رقم خط فقر باعث نشد سخن در این باره از بین برود و هر کسی از کارشناس اقتصادی گرفته تا رسانه‌نگار، رقمی را برای این مساله اعلام کرد.

بخش تاریک، آمار تاریک

در کنار این موارد باید به بخش‌های تاریک جامعه هم اشاره کرد که آماری از آنها در دست نیست. مثلا تجارت فیلم‌های خارجی که این روزها در ایران رواج گرفته، مشخص نیست چه بازاری دارد و چند نفر را مشغول خود کرده است. همین مساله درباره ماهواره، مشروبات الکلی، مشاغل زیرزمینی و ... هم وجود دارد. به نظر می‌رسد راهکار دستیابی به آمارهای این چنینی در بخش خصوصی، تقویت حس پژوهش و شجاعت برای انجام کارهای تحقیقی در زمینه آمار و در بخش دولتی رویکرد به سمت تولید آمار در بخش‌های غیررسمی و حتی غیرقانونی و نیز داشتن روحیه لازم برای انتشار آنهاست. آیا بخش خصوصی و عمومی ما چنین روحیه‌ای دارند؟