مین می کارند, جان درو می کنیم

مین سالانه ۲۴ هزار کشته و زخمی در جهان برجای می گذارد

صدام اعدام شد، اما مین هنوز هم در ایران قربانی می گیرد، بیشتر از ۱۷ سال است که التیام مان برای قربانیان مین «مرگ بر» دیکتاتور و استکبار است، دیکتاتور مرد اما مین، سرباز همیشه بیدار، زنده است. در این نوشتار برآنیم با ارائه مستنداتی که کمتر تمایلی به انتشار آن نشان داده می شود، به بررسی وضعیت میادین مین در مناطق مختلف کشور، معضلات ناشی از وجود آن و... بپردازیم.

● مین و UXO

مین محفظه یی است فلزی یا پلاستیکی حاوی مواد منفجره آماده عمل و تا زمانی که منفجر شود، آماده عمل باقی می ماند. مین ها اشکال و رنگ های متفاوتی دارند، آنها معمولاً شیء براق و رنگی همانند آنچه در فیلم ها و کتاب ها دیده می شود، نیستند. گذشت زمان و فرسودگی ناشی از تاثیر آب و هوا باعث تغییر در شکل ظاهری مین ها می شود، مین های فلزی زنگ زده و مین های پلاستیکی ممکن است شکسته یا خرد شوند. مین ها به دو دسته بزرگ زیرزمینی و روزمینی تقسیم می شوند که دسته دوم جهت کشتن و آسیب های جدی تر طراحی شده است. دسته دیگر از این مواد کشنده مهمات منفجر نشده جنگی (UXO) هستند، این مهمات شامل انواع و اقسام مواد منفجره یی هستند که در میدان جنگ از آنها استفاده می شده اما پس از جنگ از آن محل خارج نشده اند. این مهمات شامل گلوله ها، نارنجک های عمل نکرده، گلوله های توپ و... می شوند.

این مواد مخرب تر از مین ها هستند و در بیشتر موارد خصوصاً نارنجک ها از جهت کنجکاوی کودکان دارای جذابیت هستند و همین مساله حادثه می آفریند. در طول ۶۵ سال گذشته بیش از ۱۱۰ میلیون مین در زمین های حدود ۷۰ کشور دنیا کاشته شده است و تخمین زده می شود که سالانه ۲۴ هزار فرد در اثر انفجار مین و مهمات عمل نکرده کشته یا مجروح می شوند و برآورد می شود مین های زمین در سطح جهان هر هفته ۱۲۰۰ مجروح و ۸۰۰ نفر را می کشند. به گزارش ICBL (کمپین بین المللی ممنوعیت استفاده از مین های زمینی) ۱۳ کشور جهان تولید مین را متوقف نکرد ه اند.

تا همین اواخر (کمپانی های تولید مین) Landmine component توسط تقریباً ۱۰۰ کمپانی در ۵۵ کشور دنیا ساخته می شد که شامل ابرقدرت های صنعتی Genoralelectric در امریکا و fiat در ایتالیا نیز می شده است. اکنون حدود ۱۶ میلیون مین خنثی نشده در ایران وجود دارد که هزاران هکتار از مساحت کشور را غیرقابل استفاده و خطرناک کرده و در طول شبانه روز ۲/۲ نفر را دچار مرگ یا معلولیت های دائمی می کنند. بنابر یک پژوهش دانشگاهی در طول ۶ سال گذشته به طور میانگین هر ساله بیش از هزار حادثه انفجار مین در نقاط مرزی ایران رخ داده که ۹۵ درصد قربانیان آن غیرنظامی و بین ۱۳ تا ۲۵ درصد کودک بوده اند.

تقریباً کل مناطق آلوده به مین در شهرها و روستاهای استان های کردستان، کرمانشاه، ایلام، آذربایجان غربی و خوزستان واقع شده است. ایران با وجود ۱۶ میلیون مین آماده انفجار مقام دوم آلودگی در دنیا را دارا است، مصر با ۲۳ میلیون مین در رتبه اول و عراق و افغانستان، آنگولا و چین با ۱۰ میلیون مین در رتبه سوم قرار دارند. وجود این تعداد مین در کشورها که بیشتر آن مربوط به مناطق غیرنظامی و مسکونی است، بر روند عادی زندگی روزانه ساکنان این مناطق تاثیر می گذارد، علاوه بر اینکه صرف وجود مین حتی بدون اینکه منفجر شود، حس عدم امنیت مداوم را به وجود می آورد. وجود و انفجار مین در مناطق مختلف اثرات متفاوتی دارد، اما برخی اثرات پایدار و مشترکی را می توان برای آن برشمرد.

مانند اثر روی سلامت و رفاه، سیستم بهداشتی، کشاورزی، اثرات زیست محیطی، حمل و نقل و ارتباطات، تحصیلات، اثر بر روی زنان، اثرات اجتماعی، اقتصادی و... در حال حاضر مرکز مین زدایی کشور (ایرماک) مسوول پاکسازی ۱۶ میلیون مین باقیمانده است اما این مهم در طول زمان بین دستگاه های مختلف چرخیده است. پس از پایان جنگ این وظیفه بر عهده وزارت دفاع بود که بعد از آن به وزارت کشور منتقل شد و از سال ۸۳ دوباره این وظیفه به وزارت دفاع محول شد. کارشناسان می گویند که تولید هر عدد مین ۱ تا ۱۰ دلار هزینه دارد، اما عملیات پاکسازی برای هر مین حدود هزار دلار هزینه دارد.

● مین و شرایط ویژه در ایران

گویی مسائل مربوط به مین در ایران منحصر به فرد است. در همه مراحل قبل از انفجار، حین و بعد از انفجار در ایران مشکلات خاصی وجود دارد که آن را از شرایط عادی مستثنا و دور می کند. در مرحله اول که مربوط به وجود مین است، به خاطر شرایط جوی مین ها جابه جا می شوند یعنی در مناطق کردنشین به دلیل کوهستانی بودن و شرایط آب و هوایی، مین ها با وجود باد و باران در بیشتر فصول از جای خود کنده شده و به سمت پایین که شهرها و روستاها باشند سرازیر می شوند.

در استان خوزستان هم این جابه جایی در میان دشت و به وسیله باد صورت گرفته و مین ها را به مناطق مسکونی نزدیک می کند که عمق این فاجعه را با دیدن آمار موجود می توان حس کرد. بر اساس تحقیقی که از اطلاعات مربوط به مین در سال های ۶۷ تا ۸۳ تغذیه کرده و در سال ۸۵ منتشر شده است، در مناطق آلوده کشور تعداد ۱۱۵ مورد حادثه در محدوده منزل مسکونی قربانیان صورت گرفته است. همچنین در همین دوره زمانی، ۳۴۴ حادثه در مزرعه قربانیان به وقوع پیوسته است.

از دیگر سو نداشتن نقشه بیشتر مناطق مین کشور روند پاکسازی را با مشکل جدی مواجه کرده است. مساله عجیب دیگر وجود مین در داخل شهر ها است. به طور مثال در شهر سردشت تا به حال چندین مورد انفجار در داخل شهر رخ داده است. به طوری که چند سال قبل یکی از قربانیان مین در محله «چاکه چکوله» که در وسط شهر واقع است و پادگان نظامی هم در آن محل وجود ندارد، ۲ دست خود را از دست داد.

نداشتن تابلوی اعلام خطر در بیشتر میادین و مناطق آلوده معضل دیگری است که قابلیت حل آن بیش از شرایط جوی و... است. اطراف یا خود این میادین هیچ تابلوی اعلام خطری وجود ندارد مورد قابل توجه دیگر اینکه بیشتر مین های موجود در مناطق مین کشور، به دلیل شرایط جوی، کاملاً سر از خاک بیرون آورده اند و این بدین معنی است که دیگر هیچ کاربرد نظامی و دفاعی ندارند و تلفات آن جز غیرنظامیان را شامل نمی شود.

فاز دیگر بخش وقوع حادثه است. با توجه به نبود مراکز صنعتی و تولیدی انبوه در بیشتر مناطق آلوده کشور هنوز هم زندگی بخش زیادی از ساکنان مناطق روستایی بر پایه کشاورزی و دامداری استوار است و هنوز هم کوچ نشینانی در این مناطق زندگی می کنند و در همه این موارد سروکارشان با زمین است؛ زمینی که هم منبع درآمدشان است و هم بلای جان شان. این درحالی است که در بسیاری از موارد به دلیل عدم آموزش ساکنان، قربانی قبل از رسیدن به بیمارستان جان خود را از دست می دهد.

فرماندار شهرستان سردشت، در گفت وگوی مختصر تلفنی اظهار کرد؛ «بیش از ۸۰ درصد مناطق مین گذاری شده این شهر پاکسازی نشده است.» یکی از فعالان مدنی سردشت در این رابطه می گوید؛ «با این حال به نظر می رسد از دادن آمار قطعی خودداری می شود.» همه این مسائل در حالی است که هنوز انفجارهایی در املاک قربانیان صورت می گیرد، نتایج تحقیقی نشان می دهد بیشتر حوادث در مناطقی که مردم در آن مشغول زندگی روزمره هستند رخ داده است، مثلاً بیشترین فراوانی وقوع حادثه با ۴/۲۸ درصد (تعداد ۱۰۵۶) مربوط به چرای دام است و ۳/۱۰ درصد یعنی ۳۸۱ نفر در هنگام تردد دچار حادثه شده اند و تنها ۸ درصد یعنی ۳۰ نفر به دلیل ورود به منطقه حفاظت شده قربانی مین شده اند. این آمارها می گویند که مین ها محدود به میادین خاصی نیستند، مین در خانه های مردم، در مزارع شان و در مسیر ترددشان به نوعی جزئی از زندگی مردم شده است. با وجود اعلام حساسیت مسوولان به پاکسازی مین سردار مرتضی حبیبی رئیس مرکز پاکسازی میادین مین کشور در اواخر سال ۸۵ اعلام کرد؛ میزان اعتبار لازم برای پاکسازی ۵ ساله ۴۰۰ میلیارد تومان برآورد شده است که در سال جاری (۸۵) سازمان مدیریت و برنامه ریزی ۱۵ میلیارد تومان را به این کار اختصاص داده است. در یک حساب سرانگشتی می توان گفت با این وضعیت پاکسازی تا ۲۷ سال دیگر ادامه خواهد داشت. اما مرحله بعد از انفجار، در مقطعی که میادین پاکسازی نشده از همه مهمتر است.

مسائلی چون نبود امکانات لازم، پزشک جراح و... بر بار مشکلات خانواده قربانی، بیشتر سنگینی می کند. اکنون قربانیانی که کشته نشده اند، با نقص عضو های شان، قرار است به جامعه بازگردند، کسانی که دو دسته بزرگ در آنها جلب توجه می کند، اکثراً یا کودکانی هستند که در حال بازی و گردش دچار حادثه شده اند یا نان آوران خانواده ها هستند که مشغول به کار کشاورزی و دامداری بوده یا در حال جمع آوری گیاهان دارویی و خوراکی برای فروش در شهر برای امرار معاش بوده اند. شماری از خانواده قربانیان مین از برخوردها گله دارند.

در «آیین نامه اجرایی قانون برقراری حقوق وظیفه یا مستمری بازماندگان آن دسته از مهاجران و کسانی که به مناطق جنگی مراجعت کرده و به علت برخورد با مواد منفجره معلول یا فوت می شوند» بنیاد شهید انقلاب اسلامی موظف است به منظور حمایت مالی از خانواده متوفی به صورت علی الحساب بخشی از هزینه های مراسم تدفین را پرداخت کند که در صورت عدم احراز شهادت، کمیته امداد امام خمینی(ره) از محل اعتبارات تخصیص یافته کلیه هزینه های مربوطه را پرداخت می کند.

هر چند احراز شهادت در این تبصره تعریف نشده است، اما مصادیق آن موجود است. فاطمه علی زاده، همسر مرحوم محمد بصیرتی، از قربانیان مین سردشت می گوید؛ سال ۷۴ شوهرم با یکی از دوستانش به نام مرحوم محمود ابراهیمی به زمینی زراعتی در روستای «ورده» رفته بودند که پس از یک هفته بی خبری پیکر بی جان شان را پیدا کردیم.

اکنون خانواده آقای محمود ابراهیمی ۴ سال است که تحت پوشش بنیاد شهید هستند و ما هم همچنان تحت پوشش کمیته امداد هستیم. یکی دیگر از قربانیان سردشتی می گوید؛ ۲۴ ماه پیش در دشت زینه مشغول جمع آوری گیاهان خوراکی برای فروش در شهر بودم، ۴ روز بود آنجا گیاه جمع می کردم. آن محل بیشتر از ۵/۱ کیلومتر از پاسگاه فاصله داشت. روز چهارم دچار حادثه شدم و هر دو دستم را از ناحیه مچ و یک چشمم را به طور کامل از دست دادم. عباس حمزه یی می گوید؛ پرونده ام به کمیسیون ماده ۲ استانداری رفت و دیگر جوابی نگرفتم. من ۹ نفر عائله دارم و قادر به غذا خوردن نیستم، چه برسد به کار کردن. اکنون عدم پذیرش پرونده در کمیسیون ماده ۲ استانداری، به کابوسی برای قربانیان مین تبدیل شده است و این به دلیل این است که بیشتر قربانیان را نان آوران خانه و کودکان تشکیل می دهند که در حالت اول خانواده منبع درآمد خود را که قائم به فرد هم بوده از دست می دهد . از سویی دیگر هزینه های درمان قربانیان به حدی زیاد است که از توان خانواده خارج است. به طور مثال هزینه تعویض هر پای مصنوعی ۸۰۰ تا ۴ هزار دلار است. این اندام های مصنوعی به مرور زمان باید تعویض شوند.

به خصوص اگر قربانیان کودک باشند مشکل چند برابر می شود زیرا کودک به دلیل اینکه در حال رشد است، هر ۶ ماه یک بار باید این عضو مصنوعی را عوض کند. یعنی اگر مثلاً این عضو یک پا باشد و قربانی یک کودک ۱۰ ساله، اگر در نظر بگیریم که این کودک ۴۰ تا ۵۰ سال دیگر زندگی می کند، هزینه یک پایش ۲۰ الی ۱۰۰ هزار دلار است. اینها در حالی است که ایرماک اوایل سال ۸۶ اعلام کرده است در حال تشکیل یک بانک اطلاعاتی است و در همین راستا قرار است مشکلات ۱۲۰۰ نفر حل شود. تصور اینکه ایجاد این بانک اطلاعاتی یک ماه یا چند ماه دیگر به تاخیر بیفتد، کابوسی تازه را برای قربانیان مین رقم زده است. آمار قربانیان فوت شده بر حسب جنس از ۱۴۰۱ نفر، ۱۳۴۶ نفر مرد و ۵۵ نفر زن است.

سلیمان محمدی