شایعه و آثار منفی آن

شایعه نابهنجاری اجتماعی است که حوزه های روانی و امنیتی اشخاص, اجتماع و ملت را هدف قرار می دهد بازتاب های منفی آن چنان این حوزه ها را دربرمی گیرد که قرآن از آن به عنوان خطر بسیار مهم یاد کرده و حکم سختی را نیز برای آن تعیین کرده است

شایعه نابهنجاری اجتماعی است که حوزه های روانی و امنیتی اشخاص، اجتماع و ملت را هدف قرار می دهد. بازتاب های منفی آن چنان این حوزه ها را دربرمی گیرد که قرآن از آن به عنوان خطر بسیار مهم یاد کرده و حکم سختی را نیز برای آن تعیین کرده است.

بازخوانی پرونده شایعه از نگره قرآن برای آن است تا حساسیت های لازم نسبت به این نابهنجاری زشت دانسته شده و راه های مقابله با آن روشن شود. این نوشتار نگاهی به شایعه و آثار آن دارد که با هم مطلب را از نظر می گذرانیم.

● آثار و تبعات شایعه پراکنی

به نظر می رسد برای بیان اهمیت هر چیزی در حوزه های ارزشی و ضدارزشی بهترین شیوه آن است که به آثار و تبعات آن توجه شود. از این رو در آغاز این نوشتار با نگاهی گذرا و کوتاه به آثار و تبعات شایعه در فرد و جامعه اشاره می شود.

شایعه که به معنای خبری است که فاش شود ولی صحت و نادرستی آن دانسته نشود، از اموری است که در هر جامعه ای به اشکال مختلف بروز و ظهور می کند. برخی از افراد به طور ذاتی گرایش شگفتی به کسب اطلاعات در همه حوزه ها دارند و به گونه ای انسان های فضول و کنجکاوی می باشند که می خواهند از هر چیزی سر درآورند. در جامعه به سبب تنوع رفتارها و اخلاق اخبار متنوع و متعددی در حوزه های شخصی و جمعی پخش می شود که بسیاری از آن ها ناظر به دیدگاه گزارش گر و از زاویه خاصی است که شخص آن را می بیند.

به این معنا که برخی در سایه ایستاده اند و ناظر به حرکتی میان زن و مردی می باشند. وی بی اطلاع از همه جوانب قضیه از آن خبری را می سازد که برخاسته از نوع نگرش و بینش و حتی زاویه ای است که در آن قرار دارد و امکان آگاهی و اطلاع کامل و کافی نسبت به قضیه و واقعه نمی باشد با این همه خبری را می سازد که می تواند آثار روانی و اجتماعی خاصی داشته باشد.

در داستان افک که نسبت به یکی از همسران پیامبر(ص) مطرح است مسئله برخاسته از همین گزارش می باشد که برخی از افراد مغرض آن را به شکل دیگری بازسازی می کنند تا به اهداف خود دست یابند. به این معنا که ممکن است که گزارش گر نخست و کسی که خبری را می سازد تنها گزارشی از آن چه دیده را می نماید و قصد و غرض خاصی از بیان آن ندارد ولی همین گزارش می تواند برای سوءاستفاده با تحلیل های خاص از سوی کسانی که انگیزه های خاصی دارند مطرح و گسترش داده شود و در جامعه پخش گردد. پخش این گونه اخبار و گزارش ها بدون بررسی در صحت و سقم آن یا ابعادی که می تواند معنا و مفهوم آن را دگرگون سازد آثار مخرب و زیانباری به جا می گذارد که فروپاشی خانواده ها، قتل و جنایت و حتی فروپاشی دولت ها و ملت ها ازآن جمله است. بسیاری از اشخاص محبوب جامعه در اثر برخی از شایعات از نظر می افتند و مردمان از گرایش به ایشان باز داشته می شوند و نظام های سیاسی و اجتماعی در پی این شایعات فرو می پاشند و گاه نظام قضایی و یا دیگر دستگاه از اعتبار و جایگاه خود ساقط می شوند.

به عنوان نمونه شایعه نسبت به این که در قوه قضایی کشور رشوه و نفوذ برخی از افراد می تواند روند رسیدگی به پرونده را چنان تغییر دهد که بی گناهان گرفتار وگناهکاران حتی قتل و فساد اجتماعی از بند برهند. این شایعه می تواند آثار مخرب و زیانباری را نسبت به قوه قضایی پدید آورد و آن را از جایگاه و اعتبار خود ساقط سازد. این گونه است که دیگر اعتمادی به عملکرد قوه قضایی نمی شود و هرگونه داوری و قضاوت آن را جانب مدارانه می شمارند.

قرآن به اضطراب شخصی و اجتماعی جامعه در اثر شایعات اشاره می کند و با بیان نمونه هایی از رخدادهای عصر پیامبر(ص) بازتاب های آن را در این بخش ارزیابی و تحلیل می کند. در آیه ۶۰ سوره احزاب با اشاره به حرکت جریان نفاق در ایجاد شایعه جهت تضعیف دولت اسلامی می گوید که هدف ایشان از ایجاد شایعه ایجاد جنگ روانی و تضعیف روحیه جامعه و ملت است تا بتوانند با این روش به اهداف خاص خود دست یابند. تعبیری که خداوند در این آیه از بازتاب های شایعه پراکنی منافقان به دست می دهد واژه و اصطلاح ارجاف است که به معنای ایجاد اضطراب و تشویش روانی و روحی در فرد و جامعه است. (مفردات راغب ص ۳۴۴ واژه رجف)

تاثیر شایعه پراکنی در حوزه جنگ روانی چنان است که می تواند ارتشی کامل را بی هیچ جنگی به شکست بکشاند و ملتی را از دور هم بپراکند. از این روست که خداوند عاملان جنگ های روانی را به شدت تهدید می کند تا از این عمل خویش دست بردارند و امنیت روحی و روانی جامعه را با خطر مواجه نسازند.

برخی از افراد در جامعه بی آن که همانند منافقان و دشمنان داخلی و خارجی منظور و هدفی خاصی داشته باشند در دام شایعه سازان می افتند و خود ناخواسته اموری که اهداف دشمنان داخلی و خارجی را تامین می کند را پخش می کنند و گسترش می دهند که نتیجه آن اضطراب و ناامنی اجتماعی جامعه و ملت است به گونه ای که قادر به تشخیص حق از باطل و درست از نادرست نمی شود و در حالت تردید قرار می گیرد. این عمل بارها درصدر اسلام از سوی منافقان و دشمنان به کار رفته و در همه جوامع انجام می شود. از جمله شایعه ای بود که معاویه ایجاد می کرد به گونه ای که حتی نزدیک ترین یاران امام علی(ع) و امام حسن(ع) نیز به شک و تردید می افتادند و نمی توانستند داوری درستی داشته باشند.

خداوند در آیه ۸۳ سوره نساء به این مساله اشاره می کند که دشمنان از سادگی دوستان بهره می گیرند و آنان را به عوامل خود تبدیل می کنند. این گونه است که مومنان و مسلمانان و شهروندان جامعه اسلامی خود عامل پخش شایعاتی است که شایعه سازان در راستای تخریب امنیتی جامعه می سازند.

خداوند برای مقابله با این دسته از شایعات که امنیت اجتماعی و روانی جامعه را هدف خود قرار داده و آن را مختل می سازد روش خاصی را بیان می کند. در این روش به مومنان پیشنهاد می شود که پیش از آن که خبری را خود پخش و منتشر سازند بهتر است که به مسئولان همان حوزه رجوع شود و از آنان تحقیق گردد تا درستی و صحت خبری به دست آید.

شایعات دشمنان می تواند به دو شکل متضاد و متقابل انجام پذیرد به این معنا که گاه جامعه را به گونه ای تحت تأثیر خود قرار می دهند که احساس امنیت کنند تا دشمنان بتوانند سر وقت و به آسانی به اهداف نظامی و غیرنظامی خویش دست یابند و گاه دیگر شایعات مرتبط با ناامن سازی جامعه است. بنابراین هرگونه شایعه ای در حوزه امنیتی و یا ناامنی جامعه می بایست با هوشیاری مورد بررسی و تحقیق قرارگیرد و پیش از بررسی کارشناسانه و یامراجعه به مسئولان ذی صلاح آن را پخش و اشاعه نکرد.

جالب این است که آیه ۸۳ سوره نساء به مسئله اجتماعی و سیاسی اشاره دارد و با اشاره به این که مؤمنان و شهروندان جامعه می بایست به اولوالامر مراجعه کنند نشان می دهد که مشکل این گونه شایعات امنیتی سیاسی است که ارتباط تنگاتنگی با حوزه نظامی سیاسی جامعه دارد. بنابراین با تأکید بر مراجعه و تحقیق مستقیم از مسئولان کشوری می کوشد تا روش مقابله با شایعه را به شهروندان دولت اسلامی بنمایاند. آن چه در این جا حایز اهمیت است شفاف سازی و برخورد شفاف مسئولان با مسایل سیاسی اجتماعی و نظامی جامعه است؛ زیرا اگر اطلاع رسانی دولت اسلامی شفاف و به موقع نباشد می تواند آثار مخرب و زیانبارتری را به دنبال داشته باشد؛ چون اطلاع رسانی نادرست و یا بی هنگام مردم را به تردید می کشاند.

بنابراین بر شهروندان است تا پیش از آگاهی مستقیم و یا غیرمستقیم از صحت و سقم هر خبری که مرتبط به حوزه های امنیتی و سیاسی جامعه است سخنی نگویند و آن را پخش نکنند و بر مسئولان است که اطلاع رسانی شفافی داشته و در هنگام مراجعه مردم به ایشان به هنگام و به درستی مطالب و موضوعات را بیان دارند؛ زیرا عدم اطلاع رسانی دقیق و شفاف و یا نابهنگام خود عاملی مهم در افزایش تردیدها و پخش شایعات می شود.

خداوند در آیه ۱۴۴ سوره آل عمران شایعه را عامل مهم در شکست های نظامی بر می شمارد. دشمنان با جنگ روانی از طریق شایعات عامل شکست در جنگ احد شدند؛ زیرا در آن جنگ شایعه کردند که پیامبر(ص) یعنی رهبر دولت و فرمانده نظامی ایشان که محور حاکمیت و اقتدار اسلامی بوده کشته شده است. چنین شایعه ای صفوف منسجم و به هم پیوسته مؤمنان را از هم پاشاند و مؤمنان هر یک از سویی گریختند و پیامبر(ص) را با امیر مؤمنان(ع) و چند نفر دیگری تنها گذاشتند.

بنابراین یکی از آثار مهم اجتماعی و سیاسی شایعه را می توان فروپاشی دولت ها و ملت ها دانست که به دنبال شکست های نظامی انجام می شود. مقابله با این دسته از شایعات افزون بر تحقیق و یا نادیده گرفته آن به این است که بینش و نگرش افراد را دگرگون کرد.

قرآن در این آیه افزون بر بازخوانی گزارش شکست و بیان تأثیر شایعه در آن به مسئله بینش ها و نگرش ها توجه می دهد و می فرماید که علت اصلی رامی بایست در علت تأثیرگذاری شایعه جست وجو کرد. به این معنا که شایعه خود علت اصلی شکست نیست؛ زیرا می توان با شایعه مقابله کرد و بی توجه از کنار آن گذاشت ولی آن چه عامل اثرگذاری شایعه در صفوف مؤمنان شده همانا بینش و نگرش نادرست مؤمنان بوده است؛ زیرا اگر مؤمنان بر این باور بوده اند که رهبری امت نماینده خداوند است و آن که در پس هستی جامعه و جهان را مدیریت می کند خداوند است و همه حرکات و اعمال و رفتار تنها برای رضای خداوند و وجه الله خواهد بود و از آن جایی که خداوند همیشه زنده است می بایست برای او کار کرد و فقدان رهبری و مرگ و شهادت وی نمی بایست در اصل کار خدشه ای وارد سازد؛ زیرا ایمان نه مسئله فردی و نه مسئله زمانی است بلکه بر همه افراد و در همه زمان هاست که در مسیر تکاملی خود و جامعه باشند و هیچ عامل بیرونی و درونی آنان را از حرکت باز ندارد.

به نظر قرآن عامل شکست در بسیاری از حرکات سیاسی و نظامی و اجتماعی در بینش و نگرش نادرست و نارسای مردم است. به این معنا که مردم از بینش و نگرش درستی در مسئله برخوردار نمی باشند و به مسایلی اصالت می بخشند که اصالت ندارند و یا دست کم تأثیر اساسی نمی توانند داشته باشند. از این نگره حتی پیامبر(ص) که رهبر است نمی تواند عاملی برای دوری از خط و مسیر اصلی باشد و آن که می بایست اصالت یابد خداوند و رضای او و حرکت در مسیر تکاملی است.

از دیگر آثاری که قرآن برای شایعه سازی و شایعه پراکنی بیان می کند هتک آبروی اشخاص است. به این معنا که کارکرد منفی شایعه را می توان در حوزه های خانوادگی و شخصیتی افراد نیز جست وجو کرد. ما در جامعه خویش با نمونه های بسیاری از این دست شایعات و آثار مخرب آن آشنا هستیم به گونه ای که بسیار دیده شده که شایعه ای خانواده ای را فرو می پاشاند و یا اشخاصی را تا مرگ می کشاند و شخصیت هایی را بی آبرو می سازد.

مهم ترین شایعات در غیر حوزه سیاسی و امنیتی را می توان در شایعات جنسی جست وجو کرد. از این رو حرمت پخش شایعات جنسی در میان مومنان از سوی قرآن تشدید شده است و خداوند برای چنین افرادی مجازات سختی را در نظر گرفته است. (نور آیات ۱۱ و ۱۵ و ۱۹)

برخی از افراد جامعه اصولا به مسایل خانوادگی و جنسی حساسیت های خاصی دارند و می کوشند به عنوان مختلف از رفتارهای جنسی دیگران اطلاع یابند. این گونه فضولی و کنجکاوی عامل اساسی شایعات است. اسلام و قرآن به مسئله آبرو همانند جان آدمی ارزش و احترام قایل است و اجازه نمی دهد که به سادگی تخریب شود. از این روست که به شدت با هرگونه عاملی که موجبات هتک آبرو را فراهم آورد برخورد می کند. در آیات اثبات مسایل تجاوز جنسی و زنا به گونه ای طرح می شود که می توان گفت اثبات قضایی آن ناممکن و ناشدنی است و این بدان سبب است تا مسایل جنسی در محدوده خانواده و طرفین باقی بماند و در جایی درز نکند. مسایل جنسی از جمله مسایلی است که حفظ و پوشش گذاری بر آن اهمیت دو چندانی دارد. بنابراین شایعه پراکنی در این حوزه امری نادرست و مجازات سختی به دنبال دارد. در مبحث حدود مسئله قذف مطرح می شود که مرتبط با مسئله شایعه پراکنی است. اتهام زنا به زن و مردی موجب حد تازیانه است که خود می تواند عامل بازدارنده از شیوع و گسترش مسایل شایعات جنسی شود.

خداوند در آیه ۱۹ سوره نور شایعه فحشا و علاقه به پخش آن در میان مردم را گناهی بزرگ و موجب هتک حرمت و آبروی مؤمنان دانسته و مردم را از آن بازداشته است.

در روزنامه ها به ویژه صفحات حوادث و برخی از روزنامه های زرد به تفصیل به شایعات و حتی اخبار جنسی اشاره می شود که خود عاملی مهم در تشییع فاحشه است که به عنوان گناه در آیات قرآنی از آن یاد شده است. این گونه اطلاع رسانی عامل ناامنی جامعه است و زمینه های هتک آبرو و تشییع فاحشه را فراهم می آورد و حرمت ها و حدود را می شکند. بنابراین به نظر می رسد که برخی از اطلاع رسانی ها در حوزه مسایل جنسی عامل هتک آبرو و حرمت است و می بایست دولت مردان با آن به مقابله برخیزند.

رضا شریفی