مفاهیم سینما

در تقابل با بسیاری از محققان سینما, باید بگویم كه یكی از پرثمرترین جنبه های كار دلوز جایی است كه با مصالح سینما سروكار دارد

▪ در باب فلسفه ژیل دلوز

دست كم ترسیم طرح ظاهری رشته مطالعات سینمایی كار تقریباً آسانی است حتی اگر این به معنی نادیده گرفتن تفاوت عمیق میان جامعه تحقیقاتی سلطه یافته انگلو- آمریكایی و فرانسوی باشد. از طرفی سنتی تاریخی وجود داشته است كه از سوی محققان كلاسیكی چون «جان میتری» یا «ژرژ سادول» بنیان نهاده شده و از طرف دیگر سنت نظری قاطعانه ای وجود داشته، در جایی كه تاثیر نظریه پردازان كلاسیكی چون آندره بازن در دهه شصت با تجدید حیاتی تئوریك جایگزین شد با شبكه پیچیده ای از نظریه های سینما در ارتباط با زبانشناسی، نشانه شناسی، روانكاوی و فمینیسم. از آن زمان تاریخ گرایی جدید مرگ اصول نظری را اعلام كرده است و میراث تاریخ دانان قدیمی را نو ساخته. اگرچه سنت نظری به گسترش همزمان خود ادامه داده است.

سپس در حدود نیمه دهه هشتاد ناگهان ژیل دلوز با دو كتاب تئوری فیلم به صحنه آمد: سینما ۱ و ،۲ تصویر- حركت و تصویر- زمان. دست كم در متن فرانسوی، نمی توان گفت كه این كتاب ها منشاء تاثیر بودند. تعجبی ندارد. این قابل توجه است كه متفكران تا چه حد در این باره تحقیق كردند و سپس این رشته جدید سینما را نادیده گرفتند. رشته ای كه نقطه كور فلسفه نام گرفته است.

هر كسی كه از زمینه نظری خودش با این شیوه چشمگیر قدم بیرون بگذارد احتمالاً می تواند موضوع نقد قرار بگیرد. دلوز به صراحت می گوید كتاب های او تلاشی برای نوشتن تاریخ سینما نیستند. اگرچه او به موضوعات تاریخی نزدیك می شود و با آنها سروكار دارد. فصل مشترك میان بحث نظری و بحث تاریخی از چند لحاظ مسئله ای غامض است به ویژه هنگامی كه به موضوع اصلی مربوط است ما را درست به جایی بر می گرداند كه آغاز كرده ایم، به مرزی كه به ندرت پیموده شده است میان فلسفه و مطالعات سینمایی. بنابر این از نظر فیلسوفان كتاب های تئوری فیلم گه گاه به عنوان كارهای كم ارزش محسوب می شوند و یا نوعی انحراف در قلمرویی كه به زعم آنها نامربوط به نظر می رسد.

عده زیادی از نظریه پردازان سینما كتاب های دلوز را به مثابه دخالت یك بیگانه در رشته ای علمی و كاملاً مستقل و به سرعت رشدكننده دیده اند، اگرچه علاقه آنها هم تشخیص داده می شود و همین در سال های اخیر باعث مطالعات و تفسیرهای زیادی شده است. اما قابل توجه است كه محققان برجسته ای همچون «دیوید بوردول» هنوز صادقانه تایید می كنند كه هرگز دلوز نخوانده اند. روشن است كه این دو جلد كتاب هنوز به عنوان بخشی از مطالعات ضروری برای هیچ نظریه پرداز یا تاریخدانی محسوب نمی شوند.

در تقابل با بسیاری از محققان سینما، باید بگویم كه یكی از پرثمرترین جنبه های كار دلوز جایی است كه با مصالح سینما سروكار دارد. این طور نیست كه من مسئله مولف گرایی را كه بر كار او حكمفرما است نشناسم. با این وجود موضوع اصلی نه كارگردان ها بلكه فیلم ها هستند. دلوز آشكارا یك سینما رو افراطی بود و طبیعتاً به اندازه كافی انتخاب فیلم از سینماهای هنری پاریس داشته است. او توانایی موثری دارد برای تشریح مهمترین خصوصیات سبكی یا مضمونی یك فیلم با عباراتی مختصر؛ چه ریتم و مكانیسم بیان روان در سینمای فرانسه قبل از جنگ جهانی دوم باشد و چه «تاثیر رسانه» در فیلم های «هانس سیبربرگ».

این وقوف آگاهی بخش خود فیلم ها و عینیت در جزییات است كه دلوز را به طبقه بندی و جدا كردن فیلم ها قادر می سازد، برای فرمول بندی منطق سینمایی اش، یا چنانكه خودش در «مذاكرات» می نامدش، تاریخ طبیعی سینما با دسته بندی گونه ها و نشانه ها. نشانه شناسی سینمایی فرانسه به عنوان نقطه عزیمت اش توافق ناكامی را با زبان و نشانه ها اتخاذ كرد، در زمانی كه با پرسش چگونه اندیشه كردن سینما روبه رو بود برای تفكر با سینما و درباره آن. در پاسخ آن دلوز مسئله چگونگی تفكر سینما را با بازگشتن از تاكید سابق بر تعقل، نشانه ها و معنا به حس ها و تصاویر سامان می دهد.

همچنین دقیقاً به این علت كه او به ایجاد نوعی رده بندی نشانه ها در سینما نائل می شود نقد ابعاد تاریخی كتاب ها از اهمیت كارش می كاهد. از نظر دلوز همیشه این تصاویر و خود فیلم ها هستند كه باید در كانون اصلی توجه باقی بمانند چرا كه فقط فیلم ها حاملان مفاهیم سینما هستند. مفاهیمی كه نه تئوری هایی از بیرون هستند كه در سینما به كار برده شده اند، و نه هرچیزی كه به سادگی در فیلم ها نشان داده شوند و به طور طبیعی در دسترس تماشاگران باشند. رادیكالیسم دیدگاه او در این رابطه قابل توجه است؛ مخالفت قطعی با میراث نظری دیگر رشته های علمی كه اغلب نزد محققان سینما محبوب بوده اند و انگاره مفاهیم سینما آن طور كه او تعریف می كند، هر دوی اینها فقط ممكن است از عمل زاده شده باشند. این عمل آنالیز فلسفی است كه به مثابه نوعی سطح طر از عمل می كند برای سازماندهی و استحكام بخشیدن به ساختار بی حد و حصر مفاهیم جدید.

* استاد بخش تحقیقات و تاریخ سینما دانشگاه استكهلم

استرید اس. ویدینگ*

ترجمه: سیدحسام فروزان