خواجه دیناری کتاب نخرید

درباره کتابخانه ربع رشیدی و پایه گذارش

کتابخانه «ربع رشیدی»، از معتبرترین کتابخانه‌های ایران و جهان اسلام در نیمه اول قرن هشتم هجری است. این کتابخانه بخشی از تشکیلات عظیم ربع (محله) رشیدی بود که خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر دانشمند غازان خان در سال ۶۹۹ قمری آن را تأسیس کرد.

خواجه که بر علوم متداول زمان خود از علوم اسلامی گرفته تا پزشکی، کشاورزی و مهندسی و نیز زبانهای عربی، مغولی، ترکی، عبری، و چینی تسلط داشت با وجود اشتغال فراوان به امور دیوانی، ایام فراغت را به مجالست با دانشمندان سپری میکرد. در مجموعه ربع رشیدی که شامل حمامها و باغها و کارخانه‌های متعدد میشد، در کوچه «علما» چهارصد نفر از فقها و در کوی «طلاب»، هزار دانشجو سکونت داشتند که همگی حقوق و دستمزد نقدی و جنسی میگرفتند .

محل احداث کتابخانه در دو طرف گنبد بزرگی قرار داشت که خواجه روی آرامگاه خویش بنا کرده بود. اتاق کار متولی ربع نیز در کنار کتابخانه بود .

خود خواجه از چند و چون همه کتابهای کتابخانه آگاه بود و مقرر داشته بود که مشخصات دقیق کتابها در فهرستی فراهم شود و نزد متولی محفوظ و مضبوط باشد. برای هر قسمت یک نفر خازن (کتابدار) و یک نفر مُناول (امانت‌دهنده) تعیین کرده بود که باید دارای شرایط لازم اخلاقی و علمی میبودند. برای هر یک از آنان هم شرح وظائف، حقوق، و امکانات رفاهی جداگانه در نظر گرفته شده بود. کلید کتابخانه نزد خازن بود و فهرست کتابها را باید متولی و ناظر و مشرف امضا و مهر میکردند. در هر قسمت از کتابخانه، فهرست کتابهای آن نگهداری و در معرض دید مراجعان قرار میگرفت.

شیوه امانت کتاب مطابق مقرراتی مکتوب بود که خواجه وضع کرده بود. دانشجویان و مدرسان هر کتابی را میخواستند، از کتابخانه گرفته، همان‌جا مطالعه میکردند. بیرون بردن کتاب از ربع رشیدی بدون سپردن ودیعه، ممنوع بوده است.

افراد خارج از ربع و نیز ساکنان آن میتوانستند کتاب به امانت بگیرند که ودیعه آن برابر قیمت کتاب فراگیر از شهر تبریز خارج میشد، چند برابر قیمت آن از آنها دریافت میشد. اگر امانت‌گیران کتاب مورد اعتماد متولی بودند. (یعنی متولی آنها را رسماً به کتابخانه معرفی میکرد) نیز میتوانستند بدون پرداخت ودیعه کتابها را بیرون ببرند.

اهمیت این کتابخانه علاوه بر داشتن قرآنهای مذهّب ارزشمند به خط کاتبان معروف و عالمان بزرگ، در وجود کتابهای گوناگونی بوده که به زبانهای فارسی، عربی، چینی و یونانی فراهم شده بود و دانشمندانی که از نقاط مختلف جهان وسرزمینهای اسلامی به تبریز آمده، یا خواجه از آنها دعوت کرده بود،‌از این مجموعه عظیم و ارزشمند بهره میبردند این کتابها را خواجه نه‌تنها از طریق خریداری یا نسخه‌برداری تهیه کرده بود، بل‌که تأسیس ربع رشیدی و رونق کتابخانه آن مقارن انحطاط رصدخانه مراغه بوده؛ بنابراین، احتمال میرود مجموعه اصلی کتابهای این کتابخانه از مجموعه عظیم کتابخانه مراغه فراهم شد ه باشد.

خواجه برای حفظ کتابهای خود کوششهای فراوانی کرد. او مقرر داشت چند نسخه از تألیفاتش برای دوستان و دانشمندان استنساخ شده، به ایشان عاریه داده شود. آنها هم مجاز بودند از روی آن نسخه‌برداری کنند.

دیگر آن‌که دستور داد آثارش ترجمه شود و از اصل و ترجمه این آثار نسخ متعددی بنویسند و در کتابخانه بگذارند همچنین یک نسخه کامل به نام «جامع التصانیف الرشیدیه» با نقشه‌ها و شکلهای لازم تدارک دید که در کتابخانه قرار گیرد تا دیگران نسخه‌های خود را با آن مقابله کنند.

وی همه ساله از محل موقوفاتی که برای مسجد و مدرسه در ربع رشیدی وقف کرده بود مبلغی را برای استنساخ کتب خود اختصاص داد که همه‌ساله یک نسخه کامل تحریر شود و به یکی از کتابخانه‌های شهرهای ممالک اسلام هدیه شود. او قرار گذاشته بود که این نسخ را روی بهترین کاغذ بغدادی و به بهترین و خواناترین خط بنویسند و با نسخه اصلی مقابله کنند .

برخی از اجزای تألیفات وی که از زمان خود وی در ربع قرار داشته، هم‌اکنون در موزه‌های ایران، اروپا و ترکیه موجود است؛ ازجمله: بخشی از جامع‌التواریخ در کتابخانه ادین بورگ اسکاتلند، مجموعه رشیدیه در کتابخانه ملی پاریس، نسخه جامع‌التواریخ در کتابخانه استانبول، و...

مؤلف «تاریخ وصاف» مخارجی را که خواجه بابت نسخه‌برداری، نقش، تصویرسازی، جلد و صحافی تألیفات خود پرداخته، ۶۰ هزار دینار رایج ذکر کرده است؛ چنان که حقوق و دستمزد کارکنان کتابخانه نیز در وقفنامه خواجه آمده است: «خازن، هر سال ۳۰ دینار نقد رائج تبریز و روزانه ۳ من نان گندم و مناول هر سال ۳۰ دینار نقد رائج تبریز و روزانه ۲ من نان گندم».

در بخشی از وصیتنامه خواجه درباره کتابخانه ربع، نوشته شده است:

«...و دیگر دو بیت الکتب که در جوار گنبد خود از یمین و یسار ساخته‌ام، ازجمله هزار مصحف [قرآن] در آن‌جا نهاده‌ام، وقف کرده‌ام بر ربع رشیدی و مفصل آن بدین موجب است: آنچه به حلّ طلا [آب طلا] نوشته شده ۴۰۰ عدد؛ آنچه به خط یاقوت است ۱۰ عدد؛ آنچه به خط ابن مقله است عددان [دو جلد]؛ آنچه به خط احمد سهروردی است ۲۰ عدد؛ آنچه به خطوط اکابر [بزرگان] است ۲۰ عدد و آنچه به خطوط روشن خوب نوشته شده است ۵۴۸ عدد. دیگر ۶۰ هزار مجلد کتاب در انواع علوم و تواریخ و اشعار و حکایات و امثال و غیره که از ممالک توران و مصر و مغرب و روم و چین و هند جمع کرده‌ام، همه را وقف گردانیده‌ام بر ربع رشیدی».