عطایش را به لقایش ببخشند

درباره کتاب و معانی حقیقی و مجازی آن در انبوه آثار دینی و ادبی و عرفانی سخن بسیار رانده اند

درباره کتاب و معانی حقیقی و مجازی آن در انبوه آثار دینی و ادبی و عرفانی سخن بسیار رانده اند. ترکیباتی چون کتاب آسمانی، کتاب لوح، کتاب عقلی، کتاب تفصیلی، کتاب تکوینی، کتاب جامع، کتاب آسمانی و بسیاری دیگر، نمایانگر حضور این واژه و معانی مبسوط آن در عمق فرهنگ ما است. در سراسر دوران دراز فرهنگ و تمدن ایران و اسلام، نه فقط حیات علمی دانشمندان عرصه های مختلف علم و ادب، بلکه حیات اجتماعی و سیاسی بسیاری از فرمانروایان و دولتمردان هم با کتاب گره خورده و عنایت به کتاب و کتابخانه و کتابخوانی از فضایل آنان به شمار آمده است. تعدادی از این دولتمردان خود در زمره مصنفان و مولفان بوده اند.

غالب آنها ادیبان و مورخان و فقیهان و دیگر فضلا را به تصنیف و تالیف تشویق می کردند و بسیاری از آنها کتابخانه های بزرگ و معتبر ایجاد کردند که تعداد کتب هر یک از آنها را گاه ارقامی حیرت انگیز گفته اند. جز آن، بسیاری از جوامع و مدارس نیز کتابخانه های معتبر و مهم داشته اند که از سوی واقفان و متولیان و مدرسان و ائمه آن و چه بسا دولتمردان روزگار ایجاد یا تکمیل می شد. ادیبان و دانشمندان هم البته کتابخانه های خصوصی داشتند که آنها را معمولاً پس از مرگ وقف جوامع و مدارس می کردند.

با توجه به کمبود و گرانی کاغذ و صعوبت حمل و نقل آن، میلیون ها جلد کتاب تالیف و تصنیف شده در عصر اسلامی و وجود بازارهای متعدد کتابفروشان و صحافان و نساخان در شهرهای بزرگ و کوچک بیانگر شوق بی مانند مسلمانان به تقیید علم به قید کتابت، تعلیم و تربیت و انتشار دانش های گوناگون است. در این ادوار تحصیل علم و دستیابی به کتابخانه ها و تردد به راسته صحافان و کتابفروشان که خود محلی مطبوع برای خواندن و استنساخ کتاب به شمار می رفت، برای هیچ کس منعی نداشت و طالبان علم به ساده ترین وجوه می توانستند به حلقه های درس جوامع و مدارس و بیمارستان هایی که جنبه آموزشی هم داشت، و حتی خانه استادان وارد شوند و از کتابخانه های آن مراکز نیز بهره مند شوند. بنابراین حضور در حلقه های درس و مباحثه و خواندن کتاب، شغل کسانی بود که به تحصیل دانش برمی خاستند. اما کتابخوانی میان برخی از دیگر طبقات هم رواج داشت؛ استادان و مدرسان فنون مختلف و خاصه استادانی که به تالیف و تصنیف دست می زدند، دیوان سالاران که ناچار بودند در فنون مختلف خاصه قرآن و فنون ادب و محاسبات سخت چیره دست باشند و اینها جز با ممارست در خواندن قرآن و کتب ادب و فقه و حساب و... دست نمی داد، و فرمانروایان که به خصوص به آثار ادب و تاریخ بیشتر عنایت داشتند تا حدی که چه بسا اطلاع بر شعر و ادب و تاریخ را از لوازم فرمانروایی می دانستند.

تقریباً در سراسر قلمرو اسلام به روزگاری دراز غالب وزیران و دیوانیان بزرگ، خود از جمله ادیبان و نویسندگان و دانشمندان بوده اند که بی گمان اوقاتی معتنابه از عمر خود را صرف خواندن و آموختن کرده بودند. مثل سائر «خذوا العلم من افواه الرجال» الزاماً و همواره به معنی آموختن از راه شنیدن نیست بلکه مراد از آن دیدن و داشتن استاد و حضور در مجالس درس و بحث استادان فن است. اگر هم شبهه را قوی گرفته و مفهوم را مطابق منطوق بدانیم، ناچار باید این «علم» را محصور و منحصر در شعر و مواعظ و خطب و حدیث، آن هم برای عامه خلق بدانیم والا پیدا است که تبحر در هر یک از رشته های دانش و ادب بدون استفاده از محضر استاد و خواندن کتاب های متعدد بسیار ناممکن است.

بنا بر شواهد بسیار و به رغم آنکه اکثریت مردم امکان تحصیل و کتابخوانی نمی یافتند، اما اوقاتی که اهل علم و فضل و ادب صرف خواندن کتاب به خصوص بعضی کتاب های دینی و ادبی و تاریخی می کردند، بسیار بود. کثرت نسخه هایی از این گونه کتاب ها که در اکثریت قریب به اتفاق کتابخانه های کهن جهان اسلام وجود داشته است و رواج و کثرت حواشی که فضلا بر این کتاب ها می زدند، از جمله آن شواهد است.

امروزه کتابخوانی یکی از مهم ترین معیارهای رشد فرهنگی کشورها و ملت ها به شمار می رود. درست است که کثرت انتشارات و ارزانی کتاب به خصوص کتاب های همه خوان و وجود کتابخانه های عمومی و تخصصی و ارائه خدمات به همه طالبان، مشوق اصلی برای رشد کتابخوانی به شمار می رود، اما بنابر آنکه سلایق و طبایع آدمی سخت متنوع است، محدود کردن انتشارات به انواع خاص یا حساسیت بی وجه نسبت به مندرجات و موضوعات و عنوان ها از سوی نهادهای فرهنگی، بزرگ ترین مانع و رادع گسترش کتابخوانی است. تحقیقات نهادهای بین المللی فرهنگی درباره اوقاتی که مردم در کشورهای مختلف صرف مطالعه می کنند، این معنی را اثبات می کند. طبیعی است که یکی از حقوق مردم در دنیای آزاد، امکان انتخاب نامحدود یا تقریباً نامحدود مطلبی یا نشریه یی یا کتابی - و حالا کتابخانه ها و اطلاعات مکتوب دیجیتال - است که مایلند بخوانند. اگر این امکان از آنها سلب شود یا کاملاً محدود شود، اوقات خود را صرف اموری دیگر می کنند که درباره مضرات درازمدت یا حتی جبران ناپذیر فرهنگی و اجتماعی آن کتاب ها می توان نوشت.

از آن گذشته کتابخانه های عمومی ما کماً و کیفاً بسیار فقیرند و هزار و یک مخارجی که برای واردات اجناس تجملی یا برای خرید پرتقال و انگور و موز و انار و حتی زغال اخته از کشورهای دیگر، یا تجدید بنا یا ساختن فلان اداره و وزارتخانه و نوسازی بانک های ریز و درشت دولتی در اطراف و اکناف کشور می شود، هرگز خرج ایجاد یا تکمیل کتابخانه ها نمی شود. نه تنها در شهرها و شهرستان ها - به استثنای دو سه مرکز استان- هیچ محقق شهرستانی نمی تواند با تکیه بر کتابخانه های شهر و استان خود در زمینه یی از علایق خود به تحقیقی متوسط بپردازد، بلکه در خود تهران هم استفاده از برخی کتابخانه ها مستلزم داشتن شرایطی است که چه بسا موجب می شود طالبان عطایش را به لقایش ببخشند. داستان ورود و وجود کتاب ها و نشریات تحقیقی غیرایرانی در داخل کشور هم خود سخت تاسف انگیز است.

گذشته از آنکه برای وارد کردن کتاب مشکلات بسیار وجود دارد و بسیاری از کتاب ها، به خصوص در علوم انسانی، به طور انبوه و عمومی اجازه ورود نمی یابند، تعداد زیادی نشریات اسلام شناسی و ایران شناسی در اکناف جهان و به زبان های مختلف منتشر می شود که قدمت بعضی از آنها از یک قرن درمی گذرد ولی یافتن مجموعه یی به روز، حتی از معدودی از مهم ترین این نشریات و بلکه نیمه مجموعه یی از آنها در کتابخانه های ایران ناممکن است و نهادهای فرهنگی و دانشگاهی بودجه یی برای آبونه شدن و وارد کردن این نشریات اختصاص نمی دهند و البته برای نهادهای خصوصی فرهنگی هم خرید همه آنها ممکن نیست. از این روست که جز معدودی از محققان، بقیه از تحقیقات جدید در زمینه های تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام اطلاعی ندارند و هنوز در دانشگاه ها و مراکز تحقیقی و آموزشی همان حرف ها و تحلیل های چندین دهه و بلکه یک قرن و دو قرن پیش رایج است. خواندن تحقیقات جدید الزاماً به معنای قبول آن نیست ولی اینقدر هست که افق ها و عرصه های نو پیش چشم خواننده محقق می گشاید. متاسفانه هنوز بسیاری از متولیان فرهنگ این نکته ساده را نمی توانند دریابند.

یکی از راکدترین طبقات مردم ما از حیث اوقاتی که باید به طور طبیعی به کتابخوانی اختصاص دهند، دانشجویانند. علم و اطلاع غالب دانشجویان و فارغ التحصیلان دانشگاه ها لااقل در علوم انسانی بسی ناامیدکننده است، در حالی که شغل دانشجو باید کتاب خواندن و تحصیل علم باشد. علل اصلی این ضعف علمی که گاه تا مرز ناتوانی تاسف بار دانشجوی ادبیات و تاریخ از فارسی نویسی ساده و دانستن بدیهیات تاریخ ادبیات فارسی هم پیش می رود، بر ناظران آگاه پوشیده نیست. یکی از علل آن فقدان انگیزه های راستین و مشوق های اساسی برای مطالعه است. دانشجویی که می بیند و می داند که با خواندن یک جزوه ۳۰ صفحه یی می تواند نمره بگیرد و به همین ترتیب فارغ (بلکه؛ فارق) التحصیل شود، معلوم است که زحمت خواندن چند کتاب کامل را در یک موضوع برای یک ترم به خود نمی دهد و کسی هم از او نمی خواهد یا او را وادار نمی کند که جز همان جزوه را بخواند.

در مقیاس عمومی تر هم چنین است. البته باید تاکید کرد که اگر کسی اهل مطالعه باشد یا پیشرفت علمی و اجتماعی و آگاهی عمومی خود را در گرو مطالعه ببیند، به هر حال اوقاتی را به این کار اختصاص می دهد، ولی این فرع بر ایجاد امکانات گسترده از جمله حق انتخاب موضوع و کتاب، ایجاد کتابخانه های عمومی بیشتر و تجهیز آنها برای مطالعه و تامین تنوع در نوع کتاب ها و انتشارات و تبلیغ محسنات مطالعه البته با صرف مخارج لازم است.

محمدکاظم موسوی بجنوردی