هرمنوتیك متون مقدس

واژه هرمنوتیك hermenueutic از فعل یونانی هرمنواین hermeneuein به معنای تفسیر كردن اشتقاق یافته است و اسم مؤنث آن hermeneia است ۱ و یا چنان كه برخی می گویند این واژه از كلمه یونانی hermeneutikos به معنای مربوط به توضیح , روشن شدن و واضح ساختن و پرده برداشتن از یك پیام گرفته شده است

واژه هرمنوتیك (hermenueutic) از فعل یونانی هرمنواین (hermeneuein) به معنای تفسیر كردن اشتقاق یافته است و اسم مؤنث آن (hermeneia) است ۱ و یا چنان كه برخی می گویند این واژه از كلمه یونانی (hermeneutikos) به معنای (مربوط به توضیح) , (روشن شدن و واضح ساختن) و (پرده برداشتن از یك پیام) گرفته شده است.اصطلاح هرمنوتیك پیوندهای ریشه شناختی با هرمس (hermes) خدای یونانی, پیام آور خدایان و الهه رمزها و مفسر آن دارد. این اصطلاح در زبان عربی به تفسیر معنی می شود.

گروهی معتقدند كه نخستین كاربرد واژه هرمنوتیك در دوران جدید به متن j.c . dannhauser به نام hermeneuticasacra یا هرمنوتیك مقدس كه به سال ۱۶۵۴ نوشته شده است باز می گردد و در حدود صد سال پس از آن, این اصطلاح در تفسیر عهد جدید ارنستی به كار رفته است:۲

r. e . paimer . hermeneneutics . nirth western u . p. ۱۹۶۲ p. ۳۴

این واژه چه به صورت فعل به كار رود و چه به شكل اسم, به یكی از سه معنای زیر خواهد بود:

۱) تفسیر. به معنای وسیع و گسترده آن; یعنی كیفیتی كه به سبب آن, موضوع مبهمی را واضح و روشن نماییم, به همین جهت هرمس رسول و پیام آور خدایان, مفسر آلهه و متكلم از آلهه نامیده شد و براساس همین معنی اهالی لستر, بولس راهرمس می نامیدند, زیرا او متقدم در كلام بو د یا كسی بود كه آلهه را تفسیر كرد. ۳ براساس این معنی به كسی كه ترجمه می كند مفسر نمی گویند, بلكه مفسر كسی است كه كلام پیچیده و سختی را توضیح می دهد و تبیین می كند.۴

۲) ترجمه. یعنی نقل از لغتی به لغت دیگر.

۳) شرح. یعنی بیان و توضیح معنایی مشكل و پیچیده كه در عبارت یا معنی به كار رفته است. ۵

اما برخی هرمنوتیك را به تأویل معنی كرده اند و درجای جای كتاب خویش بر این معنی تأكید می كنند, از تأویل اسماعیلیه و شباهت آن با هرمنوتیك مسیحی سخن به میان می آورند و از حكمای اسكندریه به عنوان معلمانی نام می برند كه مسیحیان از ایشان علم تأویل را آموختند. ۶

ارسطو هرمنیا را به عنوان گشودن رمز تمثیل های كهن نمی شناخت, بلكه تمامی سخن و دلالت و معنی را دراین عنوان جای می داد. با نوشته های آگوستین, هرمنوتیك چون (علم تأویل) مطرح شد و در اروپای سده های میانه نه تنها سخن دینی بلكه تمامی دانش و فلسفه, رنگ تأویل به خ ود گرفت و روش تأویل به مجموعه متون گسترش یافت و شماری از فیلسوفان به شرح و تأویل اندیشه ها و آثار دشوار خویش پرداختند. ۷

(میر چا الیاده) درباره هرمنوتیك می نویسد:

(هرمنوتیك به رشته ای عقلی باز می گردد كه به ماهیت و پیش فرضهای تفسیر تعبیرات انسانی مربوط می شود, پیوند این اصطلاح با (هرمس) انعكاسی از ساختار ذاتاً سه گانه عمل تفسیر دارد:

۱) علامت ۲. پیام و یا متن یك منبع كه نیازمند تفسیر است ۳. میانجی یا مفسر (هرمس) برای انتقال پیام به مخاطبان.

چنان كه بدیهی است این ساختار سه گانه و به صورت فزاینده ای ساده, تلویحاً حاوی مسایل مفهومی عمده ای است كه با تأویل گرایی سر و كار دارد.

۱) سرشت یك متن چیست؟

۲) منظور از فهم یك متن چیست؟

۳) چگونه فهم و تفسیر متن از طریق پیش فرضها, عقاید و اندیشه های دریافت كنندگانی كه متن مورد نظر برای آنان تفسیر می گردد روشن می شود.)

در این نوشتار مقصود از (هرمنوتیك كتاب مقدس) روش فهم متون مقدس است و به سایر معانی هرمنوتیك كه در فرایند رشد هرمنوتیك پدید آمده است نظر نداریم, و مقصود از كتاب مقدس نیز تنها عهد قدیم و عهد جدید نیست, بلكه قرآن, كتاب آسمانی مسلمانان نیز در این تحقیق مورد ب ررسی قرار می گیرد و نگاهی مقایسه ای به روشهای تفسیری قرآن و عهد جدید و عتیق انجام خواهد گرفت. نخست نگاهی خواهیم داشت به هرمنوتیك سنتی و پس از آن به هرمنوتیك جدید و نظریات مطرح آن می پردازیم.

● تفسیر متن به متن

این روش تفسیری یكی از بهترین روشهای تفسیری یا تنها روش صحیح تفسیری خوانده شده است. این روش كه از عصر معصومین(ع) مورد استفاده و استناد بوده است, در قرن چهاردهم از استقبال گسترده ای برخوردار شد و مفسرانی چون علامه طباطبایی آن را تنها شیوه بایسته و ص حیح تفسیر معرفی كردند. ۸

مفسران قرآن در این روش تفسیری از مبیّنات برای تفسیر مجملات, از خاص جهت تفسیر عام, از مقیّدات برای تفسیر اطلاقات, از محكمات در تفسیر متشابهات و از سیاق آیات در تفسیر آیات سود برده اند.۹

● تبیین مجملات به مبینات

(یا ایها الذین آمنوا اوفوا بالعقود أحلّت لكم بهیمهٔ الانعام الا ما یتلی علیكم…)

مائده/۱

ای كسانی كه ایمان آورده اید به پیمانها وفا كنید, چهارپایان برای شما حلال شده است, مگر آنچه بر شما خوانده می شود.

دراین آیه شریفه, جمله (إلاّ مایتلی علیكم) مجمل است و مفسران قرآن برای تبیین آن, از آیه زیر سود می برند.

(حرّمت علیكم المیتهٔ و الدم و لحم الخنزیر و ما أهلّ لغیر الله به و المنخنقهٔ و الموقوذهٔ والمتردّیهٔ و النطیحهٔ و ما أكل السبع الا ما ذكّیتم و ما ذبح علی النصب و أن تستقسموا بالأزلام… ) مائده/ ۲

● تفسیر عام به خاص

(والذین یتوفّون منكم و یذرون أزواجاً یتربّصن بانفسهن أربعهٔ أشهر و عشراً… ) بقره/ ۲۳۴

وكسانی كه از شما می میرند و همسرانی باقی می گذارند, باید چهار ماه و ده روز, انتظار بكشند [و عده نگه دارند].

آیه شریفه درباره عده وفات است و از این جهت كه عده وفات زن باردار در آن بیان نشده است, عام نامیده می شود, به همین جهت مفسران از آیه شریفه زیر در تفسیر آیه یادشده سود می برند و آن را به این آیه تخصیص می دهند.

(واولات الاحمال أجلهنّ أن یضعن حملهنّ) طلاق/ ۴

و عده زنان باردار این است كه بار خود را بر زمین بگذارند.۱۰

● تفسیر مطلق به وسیله مقید

تفسیرنویسان در تفسیر آیه شریفه (حرّمت علیكم المیتهٔ و الدم… ) (مائده/ ۳) كلمه دم را كه مطلق است و خون داخل بدن حیوان ذبح شده را نیز شامل است, به كمك آیه (إلاّ أن یكون میتهٔ او دماً مسفوحاً) (انعام/ ۱۴۵) كه دلالت بر حرمت خون بیرون ریخته از بدن حیوان دارد مقید می كنند. ۱۱

● تفسیر متشابه به محكم

ییكی دیگر از روشهای تفسیر آیه به آیه, تفسیر متشابهات قرآن با محكمات قرآن است. برای نمونه آیه (وجوه یومئذ ناضرهٔ. الی ربها ناظرهٔ) (قیامهٔ/ ۲۳ - ۲۴) به كمك آیه محكم (لاتدركه الأبصار و هو یدرك الأبصار) تفسیر می گردد. ۱۲

چنان كه در میان مفسران قرآن, تفسیر متن به متن, بهترین روش تفسیری شناخته شده است, در میان تفسیرنویسان كتاب مقدس نیز تفسیر متن به متن, یكی از روشهای معتبر تفسیری به شمار می آید, و هر چند این شیوه تفسیری در طول تاریخ هرمنوتیك, فراز و نشیبهایی داشته است, اما به نظر می رسد در تمام زمانها از سوی تفسیرنویسان كتاب مقدس مورد استفاده قرار می گرفته است.

اگوستین قدیس از معتبرترین و بزرگ ترین حكمای مسیحی و از ادیبان روم (معاصر بهرام گور پادشاه ساسانی) هرمنوتیك متن را یك علم می دانست. او هنگامی كه وارد كلیسا شد و به سرعت به بالاترین مراتب كلیسا دست یافت, در مباحثاتی كه درباب تفسیر كتاب مقدس و مسایل كلامی و عقلی صورت می گرفت شركت كرد. ۱۳

به اعتقاد اگوستین, آشنایی هرمس (مفسر كتاب مقدس) با سه زبان عربی, یونانی و لاتین ضروری است, هرمنوتیك از تمایز معنای نخستین یا گوهری هر واژه با معنای رمزی آن آغاز می شود, و در نامهای خاصی كه در كتاب مقدس بیان شده است, معنی های رمزی نهفته است, مثلاً آفرینش جهان در شش روز, رمزی كلیدی است, چنان كه هر رقم دیگری كه در كتاب مقدس آمده است نشان از واقعیتی ناپیدا دارد.

اگوستین در راستای این اعتقاد, روش و متد درست رمزگشایی كتاب مقدس را استفاده از خود آن كتاب می دانست و بر این باور بود كه بایستی به یاری پاره ای از یك متن, راز پاره ای دیگر از آن را كشف كرد.۱۴ همان روشی كه بعدها به تفسیر متن به متن شهرت یافت و در دوران (نه ضت) كه یكی از دورانهای تفسیری كتاب مقدس است, دومین قاعده و معیار مشترك میان تمام مصلحان این دوران قرار گرفت. دراین عصر, بهترین روش تفسیر آن بود كه موافق با ایمان و سازگار با آن باشد, و مقیاس ایمان نیز كتاب مقدس بود, بنابراین تفسیر آیه به آیه یا متن به مت ن, بهترین روش تفسیری بود.۱۵ این روش تفسیری در دوران عقلانیت نیز مورد توجه اندیشمندان غربی قرار گرفت. اسپینوزا در این باره می نویسد:

(مفسر كتاب مقدس, باید آیات را زیر عنوان و موضوعات اساسی و در عین حال محدود قرار دهد و با توجه به آیات دیگر كتاب مقدس میان آیات ناسازگار, سازگاری ایجاد كند, و متشابهات و مجملات را با توجه به آیات تفسیر نماید.) ۱۶

تفسیر نویسان كتاب مقدس در استفاده از این روش تفسیری به گونه ای عمل می كنند كه مفسران قرآن در پیش گرفته اند, آنها از این روش درجهت هرمنوتیك مجمل به مبیّن, هرمنوتیك به كمك سیاق و… سود می برند. و استفاده گسترده ایشان از این روش تفسیری نشان از كارآیی و بازد ه بسیار آن دارد.

برای نمونه به آیه زیر بنگرید:

(غرض این كه هر یك از شما می گوید من از پولس هستم و من از اپلس و من ازكیفا و من از مسیح… ) ۱۷

در این آیه واژه اپلس مجمل است و مراد پولس, نویسنده آیه از این لفظ روشن نیست. به همین جهت میلر در تفسیری كه از این رساله ارائه می دهد, برای تبیین مراد پولس از آیات كتاب (اعمال رسولان) كه یكی از نوشته های كتاب مقدس است سود می برد و در پرتو آن آیات واژه (اپ لس) را تبیین می كند. او می نویسد:

(پس از آن كه پولس از قرنتس خارج شد, (اپلس) كه از اهالی اسكندریه و از دانشمندان و فصحا به شمار می رفت جایگزین او شد و در كلیسا خدمات بسیاری انجام داد و ایمانداران را تقویت و یهودیان بی ایمان را مجاب ساخت.) ۱۸

آیاتی كه میلر مورد استفاده قرار داده و در تبیین واژه مجمل از آن سود برده عبارتند از:

(اما شخصی یهودی به نام اپلس از اهالی اسكندریه كه مردی فصیح و در كتاب توانا بود, به افسس رسید. او در طریق خداوند ترتیب یافته و در روح او سرگرم بود و درباره خداوند به دقت تكلم و تعلیم می نمود, هر چند از تعمید یحیی اطلاع نداشت.) ۱۹

نمونه دیگر آیه زیر است:

(اما پیش از این كه عیسی مسیح به آسمان رود, به وسیله قدرت روح پاك خدا دستورات بیش تری به شاگردان خود داد.) ۲۰

در این آیه واژه (دستورات) مجمل است و روشن نیست كه عیسی(ع) چه دستوراتی به شاگردان خود داده است.

مفسر كتاب (اعمال رسولان) با روش تفسیر متن به متن, این واژه را با استفاده از آیاتی از (انجیل لوقا) تفسیر می كند و این آیات را بیانگر و تبیین كننده دستورات می شناساند. ۲۱

(این پیغام نجات بخش باید از اورشلیم به تمام ملتها رسانده شود: تمام كسانی كه از گناهان خویش دست بكشند و به سوی من بازگردند گناهان ایشان بخشیده می شود * شما دیده اید و شاهدید كه پیش گویی ها واقع شده است * و همان طور كه پدرم خدا وعده داد, من روح پاك خدا را بر شما می فرستم, پس این پیغام نجات بخش را هنوز به دیگران نرسانید, بلكه در همین شهر اورشلیم باقی بمانید تا روح پاك خدا بیاید و شما را با قدرت آسمانی پر كند.) ۲۲

نمونه دیگر: (اتكینسون) یكی از مفسران برجسته كتاب مقدس, در تفسیر آیه (و شلمون, بوعز را از راحاب آورد و بوعز, عوبید را از راعوت آورد.) ۲۳ برای روشن كردن واژه (راحاب) و این كه این واژه نام چه كسی است, از آیه ای در عهد قدیم سود می برد. او می نویسد: (راحاب, ز نی اجنبی, فاسد و شریر بود.) ۲۴ و این سخن خود را مستند به آیه زیر می سازد:

(و یوشع بن نون, دو مرد جاسوس از شطیم به پنهانی فرستاده گفت روانه شوید و زمین و اریحا را ببینید, پس آنها به خانه زن زانیه كه راحاب نام داشت رفتند و در آن جا خوابیدند.) ۲۵

نمونه دیگر: نویسنده كتاب (تفسیر كتاب اعمال رسولان) در تفسیر آیه (چون روز پنطیكاست رسید همه با هم در یك جا بودند) ۲۶ كه از آیات عهد جدید از كتاب مقدس است, واژه پنطیكاست را مجمل می بیند و در تبیین آن از آیات (سفر پیدایش) كه از نوشته های عهد قدیم است سود می برد. آن آیات عبارتند از:

(در هر سال, سه مرتبه عید برای من نگه دار * عید فطیر را نگاه دار و چنان كه تو را امر كرده ام در زمان معینی از ماه ابیب, هفت روز نان فطیر بخور, زیرا در آن زمان ازمصر بیرون آمدی وهیچ كس به حضور من تهی دست حاضر نشود * و عید حصاد, نوبر غلات خود را كه در مزرعه كاشته و عید جمع را در آخر سال, وقتی كه حاصل خود را از صحرا جمع كرده * در هر سال سه مرتبه همه ذكورانت به حضور خداوند یهوه حاضر شوند.) ۲۷

مفسر كتاب اعمال رسولان در این باره می نویسد:

(پنطیكاست یكی از اعیاد سه گانه بزرگ یهود بود, این واژه در یونانی به معنای (پنجاهم) به كار می رود, زیرا در روز پنجاهم پس از روز اول عید فصح نگهداشته می شود. و در تورات, سفر خروج, به (عید هفته ها) نامیده شده است, زیرا این فاصله ۴۹ روزه از ضرب هفت در هفت به دست می آید.

نویسنده:محمد فرجاد

۱. میرچا الیاده, هرمنوتیك, ترجمه محمود تقی زاده, داوری, معرفت, ۲۲/۸۴; فهیم عزیز, علم التفسیر / ۹

۲. احمدی, بابك, ساختار و تأویل متن, ۲/ ۴۹۶.

۳. فهیم عزیز, علم التفسیر/ ۹.

۴. همان.

۵. همان / ۱۰ - ۱۱.

۶. احمدی, بابك, ساختار و تأویل متن, ۲/ ۴۹۷.

۷. همان, ۲/ ۴۹۶.

۸. طباطبایی, محمد حسین, المیزان, ۱/ ۱۲.

۹. طوسی, محمدبن حسن, التبیان, ۳/ ۴۱۶.

۱۰. صادقی, محمد, الفرقان, ۴/ ۹۷.

۱۱. آلوسی, محمود, روح المعانی, ۶/ ۵۷.

۱۲. صادقی, محمد, الفرقان, ۲۹/ ۲۸۵.

۱۳. آلبرت آوی, سیر فلسفه در اروپا, ترجمه علی اصغر حلبی/ ۳۲۱.

۱۴. احمدی, بابك, ساختار و تأویل متن, ۲/ ۵۰۲.

۱۵. فهیم عزیز, علم التفسیر / ۸۱.

۱۶. عویضه, كامل محمد محمد, الاعلام من الفلاسفهٔ, اسپینوزا/ ۱۵۰.

۱۷. كتاب مقدس, عهد جدید, رساله اول پولس به قرنتیان, فصل / ۱, آیه/ ۹.

۱۸. میلر, كلیسای خدا در جهان یا تفسیر رساله اول پولس به قرنتیان/ ۱۵ - ۱۶.

۱۹. كتاب مقدس, عهد جدید, انجیل لوقا, فصل / ۲۴, آیه ۴۷ - ۴۹.

۲۰. همان, فصل ۱, آیه ۲.

۲۱. میلر, تفسیر كتاب اعمال رسولان / ۴ - ۵.

۲۲. كتاب مقدس, عهد جدید, انجیل لوقا, فصل ۲۴ , آیه ۴۷ - ۴۹.

۲۳. همان, انجیل متی, فصل ۱, آیه ۵.

۲۴. اتكینسون, تفسیر الكتاب المقدس, ۵/ ۱۴.

۲۵. كتاب مقدس, عهد قدیم, صحیفه یوشع, فصل ۲ , آیه۱.

۲۶. كتاب مقدس, عهد جدید, اعمال رسولان, فصل ۲, آیه ۱.

۲۷. كتاب مقدس, عهد قدیم, سفر پیدایش, فصل ۲۳ , آیه ۱۴ - ۱۷.

۲۸. میلر, تفسیر كتاب اعمال رسولان / ۲۰ - ۲۱.

۲۹. كتاب مقدس, عهد جدید, رساله اول به قرنتیان, باب ۷, آیه ۱۵.

۳۰. میلر, كلیسای خدا در جهان / ۱۳۹ - ۱۴۰.

۳۱. كتاب مقدس, عهد جدید, رساله اول پولس به قرنتیان, باب ۷, آیه ۱۲ - ۱۳.

۳۲. زمخشری, جارالله, الكشاف, ۱/ ۵۹۱.

۳۳. طوسی, التبیان, ۹/ ۳۱۹ ; طباطبایی, محمد حسین, ترجمه المیزان, ۱۸/ ۴۱۰ - ۴۱۱.

۳۴. فهیم, عزیز, علم التفسیر / ۵۲ - ۵۴.

۳۵. كتاب مقدس, عهد جدید, رساله به عبرانیان, فصل ۱۰ , آیه ۱۲.

۳۶. كریستی ویلسن, تفسیررساله به عبرانیان/ ۱۶ و ۹۶ و ۷۷.

۳۷. كتاب مقدس, عهد جدید, رساله به عبرانیان, فصل ۱۰ , آیه ۳۱.

۳۸. كریستی ویلسن, تفسیر رساله به عبرانیان / ۱۰۱.

۳۹. كتاب مقدس, عهد جدید, انجیل یوحنا, فصل ۶ , آیه ۵۱.

۴۰. همان, فصل ۶, آیه ۵۲.

۴۱. میلر, تفسیر انجیل یوحنا, ۱/ ۱۶۰.

۴۲. همان, ۱/ ۱۶۱.

۴۳. فخررازی, تفسیر الكبیر, ۳۰/ ۲۲۶.

۴۴. مراغی, احمد مصطفی, تفسیر المراغی, ۳۰/ ۱۵۲.

۴۵. آلوسی, روح المعانی, ۳۰/ ۱۴۴ - ۴۵.

۴۶. فخررازی, تفسیر الكبیر, ۲۴/ ۱۴۴; آلوسی, محمود, روح المعانی, ۱۹/ ۹۷.

۴۷. كتاب مقدس, عهد جدید, انجیل یوحنا.

۴۸. میلر, تفسیر انجیل یوحنا, ۱/ ۴۴ - ۴۵.

۴۹. كتاب مقدس, عهد جدید, سفر لاویان, فصل ۱۲ , آیه ۲۲.

۵۰. كتاب مقدس, عهد جدید, سفر لاویان, فصل ۱۲ , آیه ۲۲.

۵۱. بارلكی, ولیم, تفسیر العهد الجدید (انجیل مرقس) ترجمه فهیم عزیز/ ۱۱ - ۱۲.

۵۲. براون, كالین, فلسفه و ایمان مسیحی, ترجمه میكائیلیان / ۴۹.

۵۳. آلبرت آوی, سیر فلسفه در اروپا ترجمه علی اصغر حلبی / ۲۵۵; فلاسفه بزرگ/ ۱۵۷.

۵۴. یاسپرس, كارل, اسپینوزا, ترجمه محمد حسن لطفی/ ۱۲۷.

۵۵. عویضه, كامل محمد محمد,الاعلام من الفلاسفهٔ (اسپینوزا) / ۱۵۰.

۵۶. یاسپرس, كارل, اسپینوزا/ ۱۲۹.

۵۷. پل ریكور, رسالت هرمنوتیك, ترجمه فرهادپور و اباذری, فرهنگ, ۴ - ۵/ ۲۶۶.

۵۸. همان/ ۲۶۷.

۵۹. میرچا الیاده, هرمنوتیك, ترجمه داوری, فصلنامه معرفت شماره ۲۲/ ۸۶.

۶۰. پل ریكور, رسالت هرمنوتیك, فرهنگ, ۴ - ۵ / ۲۶۸.

۶۱. باربور, ایان, علم و دین, ترجمه خرمشاهی / ۱۳۱.

۶۲. زرقانی, محمد عبدالعظیم, مناهل العرفان, ۲/ ۵۱ - ۵۳.

۶۳. همان, ۲/ ۳.

۶۴. فرهادپور, حلقه انتقادی/ ۱۶۸.

۶۵. همان/ ۱۴.

۶۶. احمدی, بابك, ساختار و تأویل متن, ۲/ ۵۷۱.

۶۷. مجتهد شبستری, محمد, هرمنوتیك كتاب و سنت / ۱۶ - ۱۷.

۶۸. همان/ ۲۲ - ۲۳.

۶۹. همان. منبع:فصلنامه پژوهش‌های قرآنی ،‌شماره ۱۶

---