پنجشنبه, ۲۵ بهمن, ۱۴۰۳ / 13 February, 2025
نقش بینش ها و روش شناسی
تقی رحمانی در سال ۱۳۳۸ در شهر قزوین متولد شد. دوره دبستان، راهنمایی و دبیرستان را در همان شهر سپری كرد و پس از آن در رشته تاریخ دانشگاه تبریز به ادامه تحصیل پرداخت كه با انقلاب فرهنگی همزمان شد. از سال ۱۳۶۰ تا سال ۱۳۶۳ بازداشت و به همین سبب از ادامه تحصیل دانشگاهی محروم ماند. دوباره از سال ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۳ بازداشت شد. ایشان برای بار سوم در اسفند ۱۳۷۹ به اتفاق جمعی از فعالان ملی ـ مذهبی دستگیر و در فروردین ۱۳۸۱ با نهادن وثیقه آزاد گردید. وی در اواخر خرداد ۱۳۸۲ تا خرداد ۱۳۸۴ نیز به‌همراه هدی صابر و رضا علیجانی بازداشت شد. از وی علاوه بر نشریات "ایران‌فردا" و "پیام‌هاجر" و "چشم‌انداز ایران" در دیگر مطبوعات، مقالات زیادی به‌چشم می‌خورد. كتاب‌های وی عبارتند از "شریعتی؛ نقاد سنت، قدرت و مدرنیته"، "روشنفكران مذهبی و عقل مدرن"، "هرمنوتیك غربی و تأویل شرقی"، "تلاش در راه تأویل معنا در هستی" و "موانع نظری استقرار دموكراسی در ایران و موانع ساختاری استقرار دموكراسی در ایران.
●در تبیین رابطه دین، سیاست، حكومت و احكام مدنی شریعت
به اختصار می‌توان گفت كه مقوله مردم‌سالاری دینی برای دیدگاه نوگرای مذهبی، صفت و برای تفكر سنتی ـ بنیادگرا به عنوان قید مشروط و محدودكننده مردم‌سالاری است كه ریشه در مبانی تفكر هر كدام از این دو دیدگاه دارد. از همین روی درست‌تر و شایسته‌تر این است كه پیشینه بحث را به بینش و روش‌شناسی (متدلوژی) دیدگاه‌ها بكشانیم و سه مقوله را واشكافی نماییم:
۱ ـ مبانی نظری هر دیدگاه
۲ ـ مشروعیت و مدل حكومت در نزد هر دیدگاه
۳ ـ گشودن احكام مدنی شریعت در هر دیدگاه
از همین روی سه دیدگاه با عطف به روش‌شناسی و بینش آنان به ترتیب زیر معرفی می‌گردند:
۱ ـ سنتی ـ بنیادگرا كه تلاش می‌كند افق گذشته را بر افق حال حاكم كند.
۲ ـ نوگرای انطباقی كه تلاش می‌كند افق دید حال را بر گذشته حاكم كند.
۳ ـ تأویلی ـ تطبیقی كه تلاش می‌كند افق گذشته را تا حد امكان همانند آن درك كند.
سپس تلاش خواهیم كرد كه مقوله مدل حكومت و مشروعیت و احكام مدنی شریعت را در نزد این سه دیدگاه مورد بررسی قرار دهیم.
بی‌گمان آنچه در این نوشتار می‌آید، تلاشی است پرسش‌گونه كه با شكافتن مقولات یادشده می‌خواهد به دیدگاه‌های عمیق‌تری برسد.
امروزه مقولاتی چون مردم‌سالاری، رابطه دین و دولت و شیوه اجرای احكام مدنی شریعت در جامعه ما بحث‌هایی برانگیخته است. اگرچه این گونه مباحث جدید نیستند، اما در هر دوره‌ای این مقولات به‌گونه‌ای خاص نگریسته می‌شوند؛ برای نمونه آن زمان كه غربیان و برخی از غرب گرایان ایرانی در انقلاب مشروطیت از دموكراسی سخن می‌گفتند، روشنفكران مذهبی(۱) از رابطه منطقی دین و آزادی سخن گفتند. چندین دهه بعد وقتی زمان آن فرا رسید كه عدالت حتی برتر از آزادی سربرآورد، این بار نیز روشنفكران مذهبی از رابطه مثبت دین با برابری سخن گفتند. چهره شاخص جریان اول مرحوم بازرگان و چهره شاخص جریان دوم دكتر شریعتی می‌باشد. با این حال در نزد این بزرگان، مردم‌سالاری و عدالت نگاه بینشی بود، یعنی ایشان با رقیبان در عرصه نظری و بینش رقابت می‌كردند و در مرحله طرح دكترین و نظریه كلی بودند. در نتیجه به ارائه مدل اجرایی، ممكن، مطلوب و عملی پذیر‌ای مردم‌سالاری و عدالت اجتماعی كه درچارچوب ساختار اداری، آموزشی، اقتصادی، سیاسی باشد، نپرداختند.
با این وصف مسلم بود كه روشنفكران دینی با دو گرایش كلان خود یعنی چه آنانی كه در وهله نخست، مذهب را با نوعی از لیبرالیسم سیاسی ـ اقتصادی، نه اعتقادی و هم آنانی كه در نگاهی دیگر، مذهب را با نوعی از سوسیال دموكراسی هماهنگ كرده بودند، دینی بودن هر مقوله‌ای را به عنوان صفت می‌پذیرفتند نه به عنوان یك قید بازدارنده. برای نمونه، مردم‌سالاری به مفهوم حكومت مردم بر مردم به وسیله مردم، به عنوان اصل در نزد ایشان پذیرفته شده بود و حالا مذهب قصد داشت كه با ارزش‌های خود، این نوع مردم‌سالاری را تحقق دهد و از آن نگهبانی كند.
در این نگاه آزادی و رأی مردم، اصلی اساسی بوده كه هر انسان و گروهی با هر ایده‌ای می‌توانست با رعایت آزادی و مردم‌سالاری وارد رقابت با دیگری شود و مذهبی‌ها در این میدان رقابت منطقی با ارزش‌های دینی از آزادی بیان و حقوق بشر و آزادی احزاب و مطبوعات دفاع می‌كردند تا بتوانند مردم سالاری را تحقق دهند. تاریخ انقلاب و حوادث پس از آن گواه این ادعاست كه روشنفكران مذهبی بر این اعتقاد بودند.(۲)
مفهوم مردم‌سالاری در نزد روشنفكران مذهبی تا سالهای ۱۳۶۰ به معنی رعایت آزادی بیان و مردم‌سالاری برای همه شهروندان ایرانی بود. اما سخن این است كه هر مفهوم در بستر زمان تحول می‌پذیرد و دچار قبض و بسط می‌شود. جمهوری اسلامی در نزد روشنفكران دینی به این معنی بود؛ یعنی جمهوریت اصلی اساسی بود كه اسلام از آن صیانت و نگهبانی می‌كند، نه اینكه آن را مقید می‌كند. درحالی‌كه در بستر زمان، اسلامیت به گونه‌ای تعریف شد كه جمهوریت را محدود و كنترل می‌كرد، آن هم اسلامیتی با قوانین خاص و مشخص.
روشنفكران دینی با مفهوم حكومت دینی میانه‌ای نداشتند، هر چند با آن مخالفتی هم نمی‌كردند و مشروعیت حكومت را "رأی مردم" می‌دانستند، اما زمانی كه اسلامیت با درك خاص از آن، جمهوریت را در محاق قرار داد، ایشان نقد خود را صریح‌تر به این نوع حكومت دینی مطرح نمودند.(۳) به مرور زمان در سال ۱۳۶۸ به بعد گرایشی از درون حاكمیت جمهوری اسلامی بیرون آمد كه با وجود تحصیلات دانشگاهی با روشنفكران دینی مرزبندی كرده بودند، اما به مرور زمان با پذیرش پارادایم مدرنیته، تلاش كردند، قرائتی از دین ارائه دهند كه با مردم سالاری مدرن تعارض نداشته باشد. این گرایش با دو دیدگاه درصدد برآمد تا نشان دهد كه دین با دموكراسی تعارض ندارد:
۱ ـ عدم دخالت دین در سیاست
۲ ـ دخالت دین در سیاست و حتی حكومت اما با توجه به مشروعیت آن حكومت به وسیله رأی مردم
این دیدگاه همچنان از سال ۱۳۶۸ به این سوی در تحول به سر می‌برد و هنوز به ثباتی در ارائه مدل حكومتی نرسیده است.(۴) مردم‌سالاری دینی زمانی بیشتر مورد مناقشه قرار گرفت كه دیدگاه سنتی در عرصه عمل قرار گرفت و هم‌اكنون دو گرایش سنتی و نوگرای دینی از مردم‌سالاری دینی سخن می‌گویند. در چنین شرایطی یكی "دینی" را برای مردم سالاری قید قلمداد می‌كند و دیگری آن را صفت می‌داند.
در سال ۱۳۵۸ نیز در مورد مقوله "جمهوری اسلامی" چالشی میان مهندس بازرگان و رهبر انقلاب رخ داد. بازرگان مطرح نمود كه نام جمهوری اسلامی به نام جمهوری دموكراتیك اسلامی مبدل شود، اما چون گرایش روشنفكری نتوانست دیدگاه خود را پیش برده و مطرح سازد، با این اوصاف در مجلس خبرگان قانون اساسی در سال ۱۳۵۸ عاقبت "دیدگاه اسلامی به عنوان قید جمهوریت" مطرح شد.(۵) و دیدگاه اسلامیت به عنوان صفت حكومت نقش مغلوب را یافت. اگر چه خود حضور خود را در برخی از مواد قانون اساسی حفظ كرد.
امروزه لازم است كه هركدام از دیدگاه‌های سه گانه، تعریف دقیق خود را از مردم سالاری و مذهب مطرح سازند و آن را به جامعه عرضه كنند، تا در عرصه این گفت‌وگوها، ابهامات و كلی‌گویی‌ها از میان برود.
در میان مسلمانان تعریف‌های گوناگونی از مردم‌سالاری دینی وجود دارد كه باید این تعاریف خود را در عرصه نقد و بررسی به محك قضاوت عقل و عملی بودن بگذارند. یكی از مواردی كه مردم‌سالاری را در نزد مسلمانان مورد كشمكش و چالش قرار می‌دهد، سنت عملی و نظری پیامبر در مكه و مدینه است كه بعد از قرآن، یكی از منابع استناد یا توسل مسلمانان درباره شیوه زیست خصوصی و جمعی در جامعه می‌باشد. به عبارتی مسلمانان با انواع گرایش‌ها خود به قرآن و سنت و بویژه سنت رسول الله استناد می‌كنند.
جالب است بدانیم كه در چند سال بعد از وفات پیامبر؛ حتی دوره خلفای راشدین و بعد در قرون اول و دوم هجری، اختلاف بر سر فهم از قرآن و اینكه آیات قرآن در برخی موارد مصداق معین ندارد و با مقایسه قیاس بیانی كه منطق عقلانی حاكم بر اعراب بوده، برای آن‌كه آن آیات مصداق معین بیابند، به وسیله قیاس بیانی متوسل به رفتار پیامبر و بعد خلفای راشدین شدند كه این مصداق‌ها بعدها به عنوان سنت مطرح شد.(۶)
به عبارتی در طول زمان تا به امروز برای كسانی كه دغدغه استناد یا شوق الهام از دین و رفتار بزرگان آن را دارند، این دغدغه همواره وجود داشته، اما این دغدغه و شوق در طی زمان ادامه یافته و ایمان و اندیشه و احكام دین را در طی زمان دچار تحولات و نوسان‌ها مبارك و نامبارك كرده، اگرچه هركدام از این نوسانات در جای خود عزیز و خوش‌یمن هستند.
با این حال اگر از هر مقوله‌ای كه با دین نسبتی داشته باشد، بخواهیم سخن بگوییم؛ به علت همان دلبستگی‌ها و دغدغه‌ها نسبت به قرآن و رفتار افراد الگو و نمونه مذهبی، نگاهی به این متون و سلوك بزرگان دین خواهیم داشت. بدیهی است كه اگر درباره مردم‌سالاری دینی و حكومت و مدل و شیوه‌های آن نیز سخن بگوییم، باز به متن قرآن و رفتارشناسی و منش و افكار الگوی بزرگان دین توجه می‌كنیم، اما هركدام از این رجوعات متأثر از بینش، روش و پیش فهم‌هایی است كه میان ما و قرآن و فرهنگ و منابع به جای مانده از گذشته وجود دارد.
همان طور كه اشاره كردیم، امروزه سه روش برای بررسی و تحلیل متن قرآن و رفتار و افكار بزرگان دین و فرهنگ وجود دارد كه برگرفته از بینش ویژه‌ای هستند و با تفاوت‌هایی در مورد باورهای دینی خود توضیح می‌دهند.
۱ ـ گرایش معروف به "سنتی ـ بنیادگرا"(۷) كه تلاش می‌كند افق گذشته را بر حال و آینده حاكم كند و تلاش دارد با توجه به این همخوانی، افق حال و آینده را چندان كارا و موثر نداند و به عبارتی با درك محافظه‌كارانه از حال و آینده، مقطعی از گذشته را درست‌تر و ایدئال جلوه دهد و در عین حال از آن مقطع الهام، الگوبرداری و حتی مدل‌برداری می‌كند و آن را قابل اجرا در تمام زمان‌ها و مكان‌ها می‌داند.
۲ ـ گرایش معروف به "نوگرا ـ انطباقی" كه تلاش می‌كند افق حال را بر افق گذشته حاكم كند و تلاش می‌كند كه با مبانی امروزی گذشته را تحلیل كند.
۳ ـ گرایش تطبیقی ـ تأویلی معروف به "نواندیش" كه تلاش می‌كند میان افق گذشته و افق آینده رابطه تعاملی و دوسویه برقرار كند تا بتواند هم اشتراك و هم تفاوت گذشته با حال را به درستی درك كند. برای نمونه رابطه دین و سیاست، دین و دولت و مدل حكومت در نزد هركدام از این سه دیدگاه متفاوت خواهد بود و همچنین شیوه نگاه و تفسیر از مردم سالاری دینی تفاوت چشمگیری خواهد داشت.
تقی رحمانی
پی‌نوشت‌ها:
۱ ـ روشنفكران مذهبی یا دینی را می‌توان نحله‌ای از روشنفكران بومی یا ملی به حساب آورد.
۲ ـ به عنوان نمونه و برای اثبات به قانون اساسی پیشنهادی ۱۳۵۸ دولت موقت به مجلس خبرگان نگاه بیندازید یا اعتراض نهضت‌آزادی ایران به لایحه قصاص كه به وسیله آقای بهشتی به جای قوانین گذشته پیشنهاد شده بود.
۳ ـ مهدی بازرگان، انقلاب در دو حركت، ۱۳۶۳، شركت سهامی انتشار. همچنین مخالفت مهندس سحابی با اصل پنجم قانون‌اساسی در كمیسیون اجتماعی مجلس خبرگان اول.
۴ ـ جریانی كه به حلقه كیان معروف است و جریان فكری ـ مذهبی مباركی نیز هست. در مجموع از مدل حكومت دموكراتیك دینی تا حكومت غیردینی دفاع می‌كنند. در این میانه برخی از اعضای این حلقه از حكومت دموكراتیك دینی همراه با اصل ولایت مطلقه فقیه با تفسیر خاص خویش دفاع می‌كنند. اما مهم این بود كه دكتر سروش از مدل حكومت دموكراتیك دینی به عرصه "زیست دین به حوزه خصوصی" رسید.
۵ ـ مراجعه كنید به پیش نویس قانون اساسی پیشنهادی دولت موقت در سال ۱۳۵۸
۶ ـ نقد نظر، تابستان و پاییز ۱۳۸۰، ص ۲۲۶ تا ص ۲۲۹، مقاله ماهیت و وظیفه عقل در نقد شیعه، محمدتقی كرمی.
۷ ـ بین سنتی و سنتی ـ بنیادگرا تفاوت وجود دارد.
۸ ـ مراجعه كنید به شماره‌های متعدد فصلنامه مجلس خبرگان (حكومت اسلامی) كه رابطه دین، سیاست و دولت و احكام شریعت در این مجموعه توضیح داده می‌شود.
۹ ـ كتاب مقدس، عهد عتیق، كتاب اول سموئیل و كتاب دوم سموئیل
۱۰ ـ كتاب مقدس كتاب ارمیا نبی صص ۷۴۹ـ۷۴۴
۱۱ ـ نوگرایان دینی به معنی كسانی كه میان تجدد فكری و اندیشه دینی الفت و رابطه عقلی برقرار می‌كنند.
۱۲ ـ سنتی ـ اصلاح‌گرا یعنی كسانی كه در پارادایم تفكر سنتی می‌اندیشند اما تلاش می‌كنند بدون تغییر پارادایم فكری در برخی دیدگاه‌های خود رفرم ایجاد كنند.
۱۳ ـ هرمنوتیك مدرن گزینه جستارها، نشر مركز، مقاله وجود و هرمنوتیك، پل ریكور، صص ۱۴۳ ـ ۱۰۹
۱۴ ـ در این مورد تلاش ایزوتسو اسلام‌شناس ژاپنی در كتاب "انسان، اسلام، قرآن" ستودنی است.
۱۵ ـ در قرآن بارها به علت عربی بودن قرآن و اینكه خداوند از میان هر قومی پیامبری برمی‌گزیند تا با زبان آن قوم با آنها سخن بگوید، اشاره شده است. همچنین بارها در مورد اینكه قرآن مدعی است كه ضرب‌المثل‌هایی می‌زند كه بتواند منطق خود را برای مردم قابل فهم كند.
۱۶ ـ در این مورد می‌توانید نگاه كنید به كتاب ادگار مورن روش شناس فرانسوی در كتاب سرمشق گمشده و تحقیقات مردم شناسانه و نیز به كتاب جدال علم، كلام و فلسفه در تمدن اسلامی، نوشته محمد جابری، ترجمه رضا شیرازی، انتشارات یادآوران.
۱۷ ـ در این مورد دین‌شناسی تطبیقی میرچاالیاده در كتاب مقدمه‌ای بر تاریخ ادیان بسیار خواندنی است.
۱۸ ـ كتاب اسلام و اصول حكم علی عبدالرزاق، ترجمه امیررضایی، ص ۱۵۷ تا ص ۱۷۳، نشر قصیده‌سرا. یا كتاب مبانی حكومت در اسلام علی عبدالرزاق ترجمه محترم رحمانی و محمدتقی محمدی، ص ۱۹۳ تا ۲۱۳ نشر سرایی.
۱۹ ـ كتاب دین و حكومت، نشر رسا.
۲۰ ـ دین و حكومت، مقاله مرزهای دین و حكومت، عبدالعلی بازرگان، ص ۹۱ تا ۱۱۹، نشر رسا.
۲۱ ـ باری شناخت بیشتر به مدلهای دموكراسی می‌توانید به كتاب مدلهای دموكراسی دیوید هیلد، نشر روشنگران رجوع كنید.
۲۲ ـ اسلام و لائیسیته ـ ع نیلالی انصاری، ترجمه امیر رضایی، نشر قصیده سرا.
۲۳ ـ محمدعلی ایازی، نشریه چشم انداز ایران، شماره ۱۸، صفحه ۷۱ تا ۸۱.
۲۴ ـ همان.
۲۵ ـ فصلنامه حكومت اسلامی، شماره ۱۵، نقد و بررسی در شصت صفحه.
۲۶ ـ مجله آفتاب، شماره ۲۳، مقاله آزادی عقیده و مذهب، نوشته محسن كدیور.
۲۷ ـ در این مورد مرحوم مجلسی رفتار و محدودیت‌های خاصی برای اهل ذمه در دوران خدمت خود اعمال كرد.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست