وقتی آن شهر كوچك بود

آن روزها وقتی كه شهر كوچك بود, بافت اصلی شهر تشكیل می شد از دو خیابان اصلی كه همدیگر را در مركز شهر قطع می كردند, مسجد جامعی, بازاری, حمامی و و چندین و چند خانه كه به تناسب تملك صاحبخانه هایشان در شمال, جنوب, شرق یا غرب شهر قرار داشتند در واقع هر شهر یك محله نسبتا بزرگ بود كه مردم را با رشته های فرهنگی, اقتصادی و اجتماعی به هم مرتبط می كرد, اما به ناگهان شرایط تغییر كرد, فلشی به سمت شمال شهرها كشیده شد تا شهرها در آن جهت پیشرفت كنند و دور بمانند از اصل خویش

در لحظه مواجه با آن دیوارهای آجرچین قدیمی، آن درهای چوبی كلون دار و آن سردرهای زیبا، توفانی از احساسات گوناگون به سراغمان می آید؛ لحظه ای میل داریم این كوچه های تنگ و تاریك را بسرعت طی كنیم و به آرامش كذایی خیابان ها و محله های نوساز خودمان برسیم ، لحظه ای مایلیم كه در این محله ها كه انگار از تاریخ جدا افتاده اند و چون مشتی نمونه خروار، یادآور روزهای گذشته اند، آنقدر آهسته گام برداریم تا سكوت مقدس و تاریخی این ساختمان های آجرنما، اندكی پریشان نشود و لحظه ای دیگر، چون كارشناسی، این ساختمان ها را مانعی بر پیشرفت شهر می دانیم و لحظه ای دیگر... ؛ درست همان طور كه با بزرگان فامیل (پدربزرگ ها و مادربزرگ ها) رفتار كردیم و به جای استفاده از آنها به عنوان چراغی برای روشن ساختن آینده، آنها را به تبعید ابدی آسایشگاه های سالمندان سپردیم. آن روزها وقتی كه شهر كوچك بود، بافت اصلی شهر تشكیل می شد از دو خیابان اصلی كه همدیگر را در مركز شهر قطع می كردند، مسجد جامعی، بازاری، حمامی و ... و چندین و چند خانه كه به تناسب تملك صاحبخانه هایشان در شمال، جنوب، شرق یا غرب شهر قرار داشتند. در واقع هر شهر یك محله نسبتا بزرگ بود كه مردم را با رشته های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی به هم مرتبط می كرد، اما به ناگهان شرایط تغییر كرد، فلشی به سمت شمال شهرها كشیده شد تا شهرها در آن جهت پیشرفت كنند و دور بمانند از اصل خویش!

طرح جامع و ضوابط ساخت وساز منطقه ای كلانشهرها ارجحیت ساخت وساز را برای شمال شهرها قائل شد و شهرها آرام آرام شروع به بزرگ شدن كردند و برای این بزرگ شدن و تورم به اصل و ریشه خود پشت كرده و اگر امروز مشكلی به نام بافت فرسوده در شهرها مانع بسیاری از فعالیت های خدماتی، امدادی، شهرسازی و... شده است، باید سرمنشا را در تاریخ نیم قرن گذشته سیاست های شهرسازی ایران جست وجو كرد.اما اكنون وضعیت بافت های فرسوده نیاز به توجه و ارائه راهكارهای عملی دارد، به طوری كه احیای این بافت (چه در شهرها و چه در روستاها) و بالا بردن ضریب مقاومتشان در برابر زلزله چند سالی ست كه در دستور كار دولت ها و دیگر ارگان های مسئول قرار گرفته است. اما با نگاهی دوباره و كندوكاوی در درون مسئله روشن می شود كه در این زمینه هیچ اتفاق فرخنده ای نیفتاده است، جز اینكه بافت های سنتی و فرسوده شهرها هر روز فرسوده تر و در مقابل تغییر مقاوم تر شده اند.مشكلات زیادی برای نزدیكی به این بافت ها، بررسی مشكلاتشان و احتمالا طراحی طرح های بازسازی وجود دارد، اما این مشكلات در برابر مشكل اجرا، پیش پا افتاده اند. می شود مشكل اجرا را از مثال های ساده ای دریافت. ضوابط منطقه ای جدید، یكی از آن مشكلات دست و پا گیر این عرصه است؛ضوابط منطقه ای جدید، ابزاری قانونی ست با قدمت چند دهه ای كه استفاده از آن برای ترمیم وضعیت بافت های فرسوده و رسیدگی به اوضاع محله ها و منطقه هاست. با این همه ضوابط منطقه ای جدید كه در مواردی مانع هر گونه كار ساختمانی (بازار بازارچه و بناهای تاریخی) و در محله های سنتی مستلزم عقب نشینی به منظور تعریض معابر بود، در عمل به عنوان حكم توقف كار بازسازی و نوسازی عمل كرد. در بازار و بازارچه كه به اصطلاح در طرح قرار گرفته اند، هر گونه عملیات ساختمانی چه به علت ممنوعیت قانونی و چه به علت لزوم عقب نشینی، عملا متوقف شد. افزون بر آن، ذهنیت حاكم بر بازار و بازارچه، مبنی بر اینكه حوزه طرح روزی تخریب می شود، موجب شد كه هیچ گونه بهسازی و مرمت و حتی نگهداری هم در عمل، انجام نگیرد. اگر بپذیریم كه استاندارد ابعاد مغازه های این منطقه معمولا ۳ متر عرض و ۴ متر طول است، طبیعی به نظر می رسد كه دست كم با ۳ متر عقب نشینی، جایی برای بازسازی نمی ماند! به جز این مورد، موارد دیگری هم باید در این قضیه لحاظ شود؛ مانند وضعیت تملك كه در اكثر این مغازه ها، مشاع بوده و در بسیاری موارد به خانه های پشت مغازه ها تعلق دارد كه همین مورد در عملی شدن طرح ها وقفه ایجاد می كند.اما در مورد خانه های فرسوده، اگر متوسط زیربنا را در این خانه ها ۱۰۰ متر مربع درنظر بگیریم، بازسازی آنها نیازمند از بین روی ۲۵ تا ۴۳ درصد زمین است، با توجه به اینكه این واحدها در كوچه هایی با عرض كمتر از ۳ متر واقع شده اند و از این رو به تراكم۱۲۰ درصد محدودترند، در نتیجه انگیزه ای برای بازسازی باقی نمی ماند. در كل، طرح جامع و ضوابط منطقه ای با رویكرد بخصوص و نوع قانونگذاری كه دارد، به هیچ عنوان پاسخگوی نیاز چیزی بیشتر از ۶۰ درصد بافت های شهری ایران نیست!

خانه هایی كه از تاریخ ما آمده اند

یكی از مواردی كه در مواجهه با بافت های فرسوده وبازسازی آنها به چشم می خورد، با قدمت بودن آنهاست. اكثر بافت های فرسوده ایران (چون در قدیم بدنه اصلی شهر را كه حول بازار، مسجد جامع شهر و ... تشكیل می دادند) در درون خود نقاط تاریخی ویژه ای را گنجانده اند كه در باور مردم به عنوان نقاط مهم فرهنگی، تاریخی یا حتی مذهبی شناخته می شوند، بازسازی این مناطق و این نقاط ویژه در پاره ای مواقع با مشكلات مخصوصی رو به روست، چرا كه مردم معمولا از بازسازی این اماكن ممانعت به عمل می آورند. تجربه ای كه این عمل از آن نشأت گرفته، كارهایی ست كه دولت برای احیا و بازسازی انجام داده، اما به علت تغییر برنامه ها در نیمه راه رها شده و آن مكان به صورت خرابه ای، خراب تر از پیش نمایان مانده است؛ مانند تجربه ای كه در امامزاده قاسم تهران با آن رو به رو بودیم یا در هر شهری گواهی برای آن می توان یافت! اگر در تصمیم گیری ها و سیاستگذاری هایی كه برای احیای اینگونه بافت ها در نظر گرفته می شود، بحث فرهنگسازی ترمیم و بازسازی گنجانده شود و از طرفی مردم شاهد مشكلات مدیریتی و سهل انگاری های اجرایی از طرف مدیران نباشند، ستاره اقبال بازسازی اینگونه مكان ها خواهد درخشید، زیرا با توجه به نگاه ویژه مردم به این نقاط كه عموما مذهبی یا تاریخی هستند، در مورد مسائل اعتباری بازسازی به مشكلی برنخواهیم خورد.

وقتی كه جایی برای دیدارها نیست

در همین راستا باید گفت كه یكی از معضلاتی كه در صورت عدم توجه به بازسازی بافت های فرسوده بروز می كند، مشكل نبودن صحنه ای برای حضور اجتماعی مردم در مراسم مخصوص است. در قدیم، این محله ها به عنوان مركزی برای تجمع مردم و برقراری روابط اجتماعی آنها بوده است، به عنوان مثال بازارها، بازارچه ها و تیمچه ها علاوه بر برطرف كردن نیازهای اقتصادی مردم، گوشه چشمی هم به عواطف انسان ها و روابط اجتماعی آنها داشته اند، اما تخریب این اماكن و عدم جایگزینی مكانی مناسب سبب سرگردانی مردم، سرد شدن روابط اجتماعی آنها و ... می شود. در تئوری های جدید كه در مورد بافت های فرسوده ارائه می شود، همیشه به موضع بازسازی، بازآفرینی و ایجاد كاربری جدید به جای تخریب و نابودی و حتی مرمت اشاره شده است. چرا كه حتی اگر مرمت اینگونه بافت ها را به عنوان اولویت اجرایی در دستور كار قرار دهیم، چون این اماكن از نیازهای جدید مردم به وجود نیامده اند، با مردم ارتباط برقرار نخواهند كرد و پس از مدتی از بافت شهری كه حضور روزمره مردم در آن جاری و ساری ست، به یك بافت گوشه نشین و بی هویت تبدیل می شود.اما نگرشی كه با احیا و ایجاد كاربری به پروسه بافت های فرسوده می نگرد، نه تنها در پی حفظ و نگهداری این محل ها به عنوان شاخصه های فرهنگی و تاریخی ست، بلكه با ایجاد امكانات و طراحی های جدید، سعی دارد آنها را با زندگی جدید مردم پیوند دهد. باید اذعان كرد كه حیات بافت های فرسوده در شرایط امروز جامعه ما تنها در این صورت به وقوع می پیوندد و این تنها راه حل است.

---