روح سرگردان تماشاچی

نزدیک به ۱۸ سال است که سریال های مناسبتی ماه رمضانی هم سفره افطار خانواده های ایرانی شده است در طول این ۱۸ سال مضمون و ساختار این سریال ها از چهارگونه مشخص خارج نشده است اما این سریال ها چگونه وارد زندگی ما شدند

نزدیک به ۱۸ سال است که سریال‌های مناسبتی ماه رمضانی هم سفره افطار خانواده‌های ایرانی شده است. در طول این ۱۸ سال مضمون و ساختار این سریال‌ها از چهارگونه مشخص خارج نشده است. اما این سریال‌ها چگونه وارد زندگی ما شدند. برای رسیدن به الگوی مشخص سریال‌های مناسبتی ماه رمضانی که شامل چهارگونه ژانر کمدی و موضوع‌های ماورایی، تمثیلی و اخلاقی و پند آموز می‌شود چه مسیری طی شده.

● سریال‌های پند آموز

سریال‌سازی ماه رمضای به شکل خاص ازسال‌های ۷۲ و با سریال‌های «همسایه‌ها»حسن فتحی و «گردنبند» هاشم میرطاهری آغاز و در سال‌های بعد با سریال‌های (نیمه پنهان ماه) حسین جعفری (مجید جعفری) سال در سال ۷۳ و«جزیره‌یی در خشکی» حسین قاسم جامی، سال ۷۸ ادامه پیدا کرد. این سریال‌ها با موضوع‌های نامتناسب با حال و هوای ماه رمضانی کوشیدند تا سفره‌های افطار ماه رمضان‌ها را رونق دهند. اما در سال ۸۰ این روند با ساخت سریال «گمگشته» به کارگردانی رامبد جوان در مسیر مشخصی افتاد. سازندگان این نوع از سریال‌سازی نیز دانستند که سریال‌های ماه رمضانی باید بار مفهومی، معنوی و اخلاقی داشته باشند. این نگاه درسریال‌های سال بعد نیز با سریال سیروس مقدم (عروج)، سامان مقدم (همراز) و بیژن میرباقری (نو عروس) تکرار شد که البته سریال «همراز» با بازی ابوالفضل پورعرب نتوانست اثری موفق و کپی خوبی از سریال سال گذشته‌اش «گمگشته» باشد. اینگونه سریال‌سازی و کپی‌برداری در سریال‌های دوره‌های مختلف نیز ادامه یافت. سریال‌هایی مانند مثل هیچ‌کس، جراحت، پنجمین خورشید و یک وجب خاک ازجمله این سریال‌هاست.

● سریال‌های کمدی

در سال ۸۰ یا سریال «یادداشت‌های کودکی» پریسا بخت آور، گونه‌یی دیگر از سریال‌های مناسبتی ماه رمضانی در ژانر کمدی نیز جای خود را در میان سفره‌های افطار روزه?داران باز کرد. یک سال بعد «پشت کنکوری ها» باز هم به کارگردانی بخت‌آور، سریال موفق دیگری در ژانر کمدی و در ایام ماه رمضان بود و همانطور که انتظار می‌رفت با موفقیت این نوع از سریال‌سازی مدیران و سازندگان برنامه‌های مناسبتی ماه رمضان بر آن شدند تا جای این نوع سریال‌سازی را نیز در ایام ماه رمضان پر کنند. از این رو در سال‌های بعد جایگاه ویژه?یی برای سریال‌هایی مانند خانه به دوش، اگه بابام زنده بود، متهم گریخت، زیر زمین، بزنگاه و سه دنگ سه دنگ در نظر گرفته شد. مدیران تلویزیونی نیز تقسیم‌بندی‌‌ها و تعاریف خاصی برای سریال‌های کمدی برخی شبکه‌ها تعیین کردند تا اینگونه همه شبکه‌ها به یک باره به سمت یک نوع از سریال‌سازی پیش نروند و به این ترتیب تا سال ۸۳ دو موضوع معنویت، اخلاق، بازشناسی خود و کمدی، محور تولید سریال‌های ماه رمضان شد.

● موج اول، سریال‌های ماورایی (شیطان)

در سال ۸۴ علیرضا افخمی پای گونه دیگری از برنامه‌سازی ماه رمضان را به نام سریال‌های ماورایی درباره شیطان در تلویزیون بازکرد. البته اینگونه برای نخستین بار در سال ۸۳ و با سریال «او یک فرشته بود» با سر و صدا‌های فراوان درباره قابلیت شیطان در آموزه‌های دینی تولید شد. این سریال که بی‌تاثیر از ژانر وحشت سینمای هالیود نبود توانست مخاطبان روزه‌دار را به خود جلب کند. اینگونه از سریال‌سازی فتح بابی بود برای کپی‌های دست چندم فیلم‌های ژانر وحشت هالیودی. سریال «اغما» ساخته سیروس مقدم نیز از جمله این سریال‌ها با نگاه ماورایی بود که قصد داشت قابلیت‌های منحصر به فرد شیطان را به مخاطبانش نشان دهد. این نوع از سریال‌سازی نیز در سال‌های بعد جایش را در میان مخاطبان و جدول سریال‌های ماه رمضانی باز کرد.

● موج دوم، سریال‌های ماورایی (فرشتگان و ارواح)

سریال‌های ماورایی که از سال‌های پیش به جمع خانواده سریال‌های ماه رمضانی پیوسته است کوشیده با تغییر شخصیت شیطان جای خالی فرشته‌ها و روح‌ها را در این سریال‌ها پر کند. این گروه به خاطر آنکه با هشدار‌های فراوانی از سوی علما و روحانیون درباره شیطان مواجه شدند، با نیم نگاهی به فیلم‌های ژانر وحشت کوشیدند تا موضوع حضور روح‌های سرگردان و بلاتکلیف را مطرح کنند، که به خاطر داشتن حقی به مردم و کارهای ناتمامشان قصد دارند با زندگان ارتباط برقرار کرده و از آنها استمداد بطلبند تا کارهای نیمه?کاریشان را سرو سامان دهند. در این راه نیز ارواح خبره یا فرشتگان الهی مامور می‌شوند تا به مشکلات آنها رسیدگی کنند. سریال «کمکم کن» قاسم جعفری بود که در سال ۸۳تولید شد و سریال بعد «آخرین گناه» ساخته حسین سهیلی‌زاده، از نخستین آثار ماورایی درباره فرشتگان و ارواح بودند. سال گذشته سریال «ملکوت» با بازی محمدرضا شریفی‌نیا و کورش تهامی و در سال جدید هم سریال «پنج کیلومتر تا بهشت» و در سریال «سی امین روز» نیز با کمی تغییر در زنده بودن شخصیت اصلی از چنین قالبی پیروی شده است. البته در سال‌های گذشته نسخه‌یی کمدی به نام «مرده متحرک» با این موضوع ساخته شد. در مجموع تمام این سریال‌ها در دیدن روح توسط برخی زندگان یا فرشتگان یا ارواح دیگر اشتراک داشتند و از یک الگو پیروی می‌کردند.

● قصه‌های عرفانی و قرآنی که در زمان حال روایت می‌شوند

در سال ۸۵ محمدحسین لطیفی با تلفیق قصه‌های قرآنی در قالب سریال‌های ماه رمضانی سریال «صاحبدلان» را ساخت. با تولید این سریال گونه‌یی دیگر از سریال‌سازی تمثیلی و مشابه‌سازی با داستان‌های روز متولد شد. محمدحسین لطیفی که خود نیز تحت تاثیر ساخته‌اش قرار گرفته بود توانست با روایتی نو در میان سریال‌های متعدد و مناسبتی ماه رمضانی موفقیتی خاص کسب کند. با ساخت این سریال فضا برای تولید سریال‌های مشابه نیز باز شد. حسن فتحی سال بعد قصه‌ها و شخصیت‌های ادبی و عرفانی را جایگزین قصه‌های قرآنی کرد و با دستمایه قرار دادن داستان شیخ صنعان و دختر ترسای بجای قصه حضرت موسی و خضر و فرعون، سریال صاحبدلان این داستانی قدیمی را در زمان حال و در سریال «میوه ممنوعه» بازخوانی کرد. این روند در سال جاری نیز در سریال «سقوط یک فرشته» به کارگردانی بهرام بهرامیان ادامه پیدا کرده است. این چهار گونه همگی در طول ۱۸ سال به موضوعات ثابت ماه رمضانی تبدیل شده‌اند اما چرا حاصل ۱۴سال به این چهار موضوع محدود شده است؟ علت را باید در عدم ریسک‌پذیری و راحت طلبی کارگردانان، نویسندگان و برخی مدیران دانست که ترجیح می‌دهند به این چهار موضوعی که مورد تایید بوده و حساسیت کمتری با خود همراه داشته، بپردازند.

مهدی قنبر