دوشنبه, ۸ بهمن, ۱۴۰۳ / 27 January, 2025
مجله ویستا

زمین در محاصره آب های مرده


زمین در محاصره آب های مرده

پدیده شومی به نام آب های مرده که تقریبا ۱۵۰ سال از پیدایش آن می گذرد, یکی از بارزترین پیامدهای اقدامات مخرب انسان ها در قبال محیط زیست زمین به شمار می آید که روز به روز نیز بر وسعت آن افزوده می شود

پدیده شومی ‌به نام آب‌های مرده که تقریبا ۱۵۰ سال از پیدایش آن می‌گذرد، یکی از بارزترین پیامدهای اقدامات مخرب انسان‌ها در قبال محیط‌زیست زمین به شمار می‌آید که روز به روز نیز بر وسعت آن افزوده می‌شود. آب‌های مرده که به آنها مناطق مرده هم می‌گویند، زمانی شکل می‌گیرند که نیتروژن ناشی از پسماند کودهای کشاورزی، فاضلاب شهرها و آلاینده‌های مربوط به خودروها و کارخانه‌ها از حدی خاص بیشتر می‌شود و به مرحله‌ای می‌رسد که به آن آبشار نیتروژن هم گفته می‌شود.

در چنین شرایطی که معمولا با جاری‌شدن ترکیبات سمی‌شیمیایی به اقیانوس‌ها همراه است، رشد و تکثیر پلانکتون‌ها (ریزارگانیسم‌های اقیانوسی) افزایش خیره‌کننده‌ای می‌یابد که در نتیجه، میزان اکسیژن موجود در آب تا حد چشمگیری کم می‌شود.

شمار این دسته مناطق، از دهه ۷۰ میلادی به این سو، رشد نگران‌کننده‌ای داشته که این مسأله صنعت ماهیگیری و همچنین حیات افرادی را که زندگی‌شان ارتباط مستقیمی ‌با ماهیان دارد، در معرض خطر جدی قرار داده است. ماهی‌ها برای رهایی از خفگی از چنین محیط‌هایی بسرعت فرار می‌کنند، اما سایر جانوران کند‌ حرکت نظیر خرچنگ‌ها و صدف‌ها قربانی همیشگی آب‌های مرده می‌شوند، هر چند به‌رغم گریز از محیط‌های مرده باز هم ماهی‌ها گروه بزرگی از قربانیان این پدیده شوم زیست‌محیطی را تشکیل می‌دهند. دانشمندان به این نکته اشاره می‌کنند که اقدامات انسانی نظیر تولید و استفاده گسترده از کودهای کشاورزی، حجم عظیم فاضلابی که بدون هیچ‌گونه پردازشی روانه اقیانوس‌ها می‌شود و همچنین آلودگی‌های کربنی ناشی از حرکت میلیون‌ها خودرو و فعالیت صدها هزار کارخانه در سراسر جهان، عامل اصلی شکل‌گیری آب‌های مرده در گوشه و کنار جهان به حساب می‌آید.

تا نزدیک به یک دهه پیش تنها ۱۴۶ منطقه مرده در سراسر جهان وجود داشته، اما با گذشت تنها ۸ سال به طرز چشمگیری بر شمار و وسعت این مناطق افزوده شده است. از ۱۴۶ منطقه مرده در یک دهه گذشته، درصد قابل توجهی اطراف اروپا و سواحل شرقی آمریکا مشاهده شده بودند. این مناطق از حدود یک کیلومتر مربع تا بیش از ۶۰ هزار کیلومترمربع وسعت دارند. وضعیت بحرانی که در بیشتر این مناطق حکم‌فرماست، موجب‌شده کارشناسان زیست‌محیطی نسبت به آینده این مناطق و گونه‌های زیستی ساکن در آنها هشدار جدی دهند. به عقیده آنها در صورتی که اقدام فوری و مؤثری در این زمینه صورت نگیرد، افزایش وسعت این مناطق آن هم با سرعتی باور نکردنی دور از ذهن نخواهد بود، اما بتازگی نشریه ساینس گزارش بروزی درخصوص این مناطق منتشر کرده که براساس آن هم‌اکنون ۴۰۵ منطقه مرده در سراسر جهان شناسایی شده، در حالی که در دهه ۶۰ این رقم تنها ۴۹ مورد بوده است.

تازه‌ترین بررسی‌های ماهواره‌ای حاکی از آن است که در منطقه دریای بالتیک، حوزه اسکاندیناوی، دریای سیاه و دریای آدریاتیک مناطق مرده جدیدی شکل می‌گیرد و روزبه‌روز بر وسعت آنها افزوده می‌شود، اما معروف‌ترین آب‌های مرده جهان را می‌توان در خلیج مکزیک جستجو کرد، جایی که رودخانه بزرگ می‌سی‌سی‌پی همراه انبوهی از بقایای کودهای کشاورزی به این خلیج می‌ریزد. در کنار خلیج مکزیک به دریای بالتیک نیز باید اشاره کرد. مطالعات دامنه‌دار دانشمندان نشان می‌دهد بستر دریای بالتیک عملا عاری از اکسیژن است که در نتیجه، امکان ادامه حیات برای گونه‌های مختلف زیستی وجود ندارد. از دیگر نقاطی که در معرض شکل‌گیری آب‌های مرده قرار دارند، می‌توان به آمریکای‌جنوبی، چین، ژاپن، جنوب استرالیا و نیوزیلند اشاره کرد.

کارشناسان با توجه به عواقب شومی ‌که آب‌های مرده برای زمین، محیط زیست و همچنین جوامع انسانی دارد، به آن به عنوان یک موضوع مهم اقتصادی نگاه می‌کنند. شاید تا سال‌ها پیش تنها در بعد علمی ‌و تحقیقاتی به این موضوع نگاه می‌شد، اما اکنون ابعاد این بحران آنچنان وسعت یافته که به آن با عنوان بحرانی اقتصادی توجه می‌شود. برای روشن‌شدن هرچه بهتر این مسأله می‌توان به مثالی درباره نیویورک و نیوجرسی اشاره کرد. سال ۱۹۷۶ بر اساس برآوردهای دقیقی که در آن زمان صورت گرفته بود، منطقه بزرگی به وسعت یکهزار کیلومتر مربع با عنوان آب‌های مرده در بستر اقیانوس شناسایی شد. این آسیب جدی زیست‌محیطی به صنعت ماهیگیری منطقه نیز لطمات زیادی وارد کرد، به طوری‌که گفته می‌شد ضرر ۵۰۰ میلیون دلاری به همراه داشته است. برآوردهای سالانه‌ای که در این منطقه انجام می‌شد نشان می‌داد همه ساله حدود ۸۳ هزار نفر انواع ماهیان و سایر جانوران آبزی بر اثر تداوم این شرایط تلف می‌شدند.

رابرت دیاز از زیست‌شناسان دریایی کالج ویلیام و مری آمریکا می‌گوید: بیش از ۲۱۲ هزار تن مواد غذایی بر اثر گسترش آب‌های مرده در منطقه خلیج مکزیک از میان رفته است. این میزان قابل توجه، معادل ۷۵ درصد مواد غذایی مورد نیاز برای پرورش خرچنگ قهوه‌ای در خلیج لوئیزیناست. حال این پرسش مطرح می‌شود که اگر آب‌های مرده‌ای وجود نداشت و چنین حجم خیره‌کننده‌ای از جانوران دریایی تلف نمی‌شدند، آیا شرایط مناسب‌تری برای صنعت پرورش و صید خرچنگ‌ها پدیدار نمی‌شد؟

از زمانی که با هشدارهای جدی دانشمندان، مقامات دولتی در کشورهای مختلف جهان پی به خطرات این پدیده برده‌اند، اقداماتی درخصوص کاستن از این بحران زیست‌محیطی آغاز شده است، اما این برنامه‌ها کافی نبوده است، به طوری که دانشمندان می‌گویند عملا مناطق بسیار جزئی در آب‌های مرده جهان به حالت اولیه خود بازگشته‌اند. از معدود آب‌های مرده‌ای که تا حدودی ترمیم شده‌اند می‌توان به دریای سیاه اشاره کرد که به مدد اقداماتی که در دهه ۹۰ میلادی انجام گرفت تقریبا نجات یافت. البته فروپاشی شوروی سابق و در نتیجه کاهش حجم عظیم کودهای کشاورزی مصرفی در روسیه و اکراین نقش اصلی را در بهبود شرایط این منطقه داشته است.

دانشمندان اهمیت کاستن از حجم کودهای مصرفی در اراضی کشاورزی را در بهبود آب‌های مرده جهان تا آن حد تأثیرگذار می‌دانند که از صنعت کشاورزی به عنوان کلیدی‌ترین ابزار کنترل آب‌های مرده جهان یاد می‌کنند. در عین حال آنها به ضرورت کاستن از سوخت‌های فسیلی نیز اشاره می‌کنند و تأثیر این مورد را نیز کم‌اثرتر از کاستن از حجم کودهای کشاورزی نمی‌دانند. همزمان با سوختن سوخت‌های فسیلی نظیر بنزین و گازوئیل، حجم قابل توجهی از دی‌اکسید نیتروژن تولید و روانه محیط می‌شود که در ادامه و با بارش‌های مداوم، نیتروژن موجود در این ترکیبات روانه رودخانه‌ها و اقیانوس‌ها می‌شود.

● اقدامات پیشگیرانه

چندی پیش گروهی از دانشمندان سازمان ملل با انتشار گزارشی از وضعیت بحرانی آب‌های مرده جهان، راهکارهای موثری نیز برای جلوگیری از شکل‌گیری و کاستن از وسعت این مناطق ارائه کردند. کاشت و توسعه جنگل‌های جدید و مراتع ازجمله پیشنهادهایی است که نقش قابل توجهی در جذب نیتروژن موجود در آب‌های مرده و دورنگهداشتن آنها از مسیرهای آبی دارد. به‌کارگیری هر چه بیشتر خودروهای برقی، راهکار موثر دیگری است که به طور قطع نقش چشمگیری در کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی و همچنین کاستن از حجم نیتروژن آزاد شده در محیط دارد. روی آوردن به منابع انرژی تجدیدپذیر که وابستگی به سوخت‌های فسیلی ندارد، از دیگر پیشنهادهای مهمی ‌است که ازسوی این دانشمندان مطرح شده است. گذشته از این نکات می‌توان به تکنیک‌های جدید انتقال فاضلاب به نقاط تحت کنترل اشاره کرد که در نتیجه تا حد زیادی از انتشار نیتروژن به مناطق آبی و بخصوص نواحلی ساحلی کاسته می‌شود.

● نقش گرمایش زمین در شکل‌گیری آب‌های مرده

تغییرات جوی و گرمایش زمین که در چند دهه اخیر و بخصوص با توسعه بسیاری از صنایع رشد نگران‌کننده‌ای یافته، نقشی تشدیدکننده در شکل‌گیری آب‌های مرده سراسر جهان داشته است. تحقیقات صورت گرفته در این زمینه نشان می‌دهد، این فرآیند به بحرانی‌تر شدن وضعیت آب‌های مرده زمین منجر می‌شود. در اینجا هم اقدامات انسانی نقش اساسی ایفا می‌کند، به طوری که همزمان با افزایش سطح آلاینده مهمی ‌همچون دی‌اکسیدکربن ـ که از آن به عنوان گاز تأثیرگذار بر گرم شدن زمین یاد می‌شود ـ الگوهای بارش در سراسر جهان نیز تغییر می‌کند. براساس آنچه در گزارش اخیر سازمان ملل آمده، در برخی مناطق زمین و همزمان با تغییر الگوهای بارش، سیلاب‌های عظیمی‌ به راه می‌افتد که تعادل زیست‌محیطی منطقه را بر هم خواهد زد. بنابراین برای رهایی از وضعیت شومی‌ که آب‌های مرده برای زمین به همراه خواهند داشت، توجه به روش‌های جلوگیری از گرمایش زمین، یکی از راه‌های کلیدی در کنار اعمال کنترل بر صنعت کشاورزی در کشورهای مختلف جهان و ازجمله کشاورزی‌های ساحلی به حساب می‌آید.

مترجم: مهدی پیرگزی

national/geographic/science