زنان, اطاعت, نفقه

بررسی قانون نفقه و برداشتهای مختلف از آن

اینجا دادگاه خانواده است زنی با چهره‌ای گرفته و ناامید روی یکی از صندلی‌ها نشسته است. چهره‌اش سنی حدود ۳۵ - ۳۰ را نشان می‌دهد ولی به دست‌هایش که می‌نگرم به خود می‌گویم این دست‌های زمخت و ترک‌خورده سن و سالی بیشتر از ۳۰ را نشان می‌دهد.

زن متوجه نگاه من می‌شود و می‌گوید این دست‌های کسی است که سال‌ها عشق و محبت نثار مردی کرده بود که حتی معنای عشق را نمی‌دانست و اکنون بعد از ۱۳ سال زندگی مشترک و کارگری در خانه‌های مردم باید برای نفقه پسر و دخترم در راهروهای دادگاه، از این اتاق به ‌آن اتاق بروم تا شاید بتوانم مبلغی به عنوان نفقه بچه‌هایم از شوهر سابقم بگیرم. دیگر از دوندگی در راهروهای دادگستری خسته شده‌ام اما چاره‌ای ندارم...

در بیشتر پیوندهای زناشویی عشق و علاقه و پیوند عاطفی میان زن و شوهر زیربنای پیمان زوجیت است و همین ویژگی‌هاست که عقد ازدواج را از سایر عقود و قراردادها متمایز می‌کند. اما حتما تصدیق می‌نمایید که تنها احساس برای یک عمر زندگی مشترک کافی نیست و شایسته است برای بررسی کلیه خصوصیات روحی، جسمی، اقتصادی و فرهنگی طرف مقابل، عقل براحساس پیشی بگیرد. بنابراین آگاهی زن و مرد به حقوق و قوانین حاکم بر ازدواج و تعهدات مادی و معنوی آنها لازم و ضروری است در این شماره نیز مطابق با رسالت‌مان که اطلاع‌رسانی می‌باشد به یکی دیگر از حقوق زوجین که نفقه است می‌پردازیم.

نفقه همسر امری است که بعد از عقد و ازدواج و پس از حضور زن در خانه شوهر مطرح می‌شود و پیامدهای مالی و حقوقی دارد که طرفین باید از آن مطلع باشند.

● تعریف نفقه

نفقه یعنی انفاق و کمک کردن از باب نیکوکاری که این انفاق گاهی الزام آور می‌شود مانند نفقه زوجه و فرزندان و اقارب.

از منظر حقوقی ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی نفقه را این‌گونه تعریف می‌کند: نفقه عبارت است از نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.

مقدار نفقه با توجه به استطاعت مرد برابر میزانی است که موجب گذران زندگی زن شود و تقریبا مایجتاج اولیه زندگی زن را اداره کند، اگر مبلغی که زوج به عنوان نفقه به زوجه می‌پردازد به قدری باشد که کفاف تهیه مسکن یا کرایه مسکن و خرید لباس و اثاث البیت و غذا را بنماید مشمول ترک انفاق نیست ولو نفقه یک روز باشد،‌ اما اگر فقط مبلغی جزیی در حد کفاف غذا و مخارج روزانه به زوجه بپردازد، بدون تهیه مسکن و اثاث و لباس و سایر شقوق و جزییات اموری که انفاق قانونی محسوب می‌شوند مشمول ترک انفاق است. آنچه قابل تامل است این است که قانون مدنی ایران در مورد مخارج زایمان ساکت است لیکن برخی از فقها معتقدند مخارج درمان بیماری‌ها که در طول عمر نوعا انسان به آن مبتلا می‌شوند به عهده شوهر است، ولی مخارج بیماری‌های غیرمعمول و صعب‌العلاج از جمله نفقات واجبه نیست. در مقابل برخی دیگر از فقها از جمله حضرت آیت‌الله خویی هرنوع بیماری را جزو نفقات واجبه شمرده‌اند، حتی مخارج سفری را که برای علاج ضرورت دارد از جمله نفقات واجبه شمرده‌اند همچنین دکتر ناصر کاتوزیان حقوقدان می‌گوید: آنچه اهمیت دارد این است که شوهر باید به عنوان ریاست خانواده تامین معاش زن و فرزندان خود را عهده‌دار شود.

به نظر می‌رسد تحول شیوه زندگی هر روز نیازهای تازه به وجود می‌آورد این فازها را نمی‌توان در چارچوب معینی محصور کرد و ناچار باید داوری و قضاوت را به عهده عرف گذاشت، بنابراین در تعریف نفقه زن می‌توان گفت: تمام وسایلی که زن با توجه به درجه تمدن و محیط زندگی و وضع جسمی و روحی خود بدان نیازمند است و تشخیص این که کدام وسیله را باید از ارکان نفقه زوجه شمرد با عرف است و ملاک ثابتی ندارد.

● شرایط وجوب نفقه

ازدواج دائمی و تمکین از شرایط واجب برای ایجاد نفقه هستند. ماده ۱۱۰۶ قانون مدنی می‌گوید: در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است بنابراین در ازدواج موقت، زن استحقاق دریافت نفقه را ندارد مگر این که در حین عقد شرط شده باشد اما در ازدواج دائمی به محض تمکین، زن مستحق دریافت می‌شود.

در ارتباط با معنای تمکین باید گفت تمکین به دو بخش تمکین عام و تمکین خاص تقسیم می‌شود. تمکین عام، فرمانبرداری در تمام امور کلی زندگی است و زن موظف به پیروی و اطاعت از شوهر است و تمکین خاص اطاعت از نیازهای غریزی مرد از جانب زن است.

در همین رابطه ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی تصریح می‌کند: هر گاه زن بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحقق نفقه نخواهد بود.

البته لازم به توضیح است که زندانی شدن زن فورس ماژور محسوب و مانع تمکین است اما موجب عدم استحقاق نفقه نیست.

● ترک منزل از ناحیه زوجه و تعلیق نفقه

زوج وظیفه دارد که در حد توانش منزلی مستقل و متناسب با شوونات زوجه فراهم کند، حال اگر این منزل از جنبه شوونات اجتماعی مطابق حال زن باشد ولی به‌سربردن در آن منزل موجب شود که احتمال ضرر و زبان شرافتی یا بدنی (آزار و اذیت)‌ زوجه برود، خروج وی از منزل نشوز و عدم اطاعت محسوب نمی‌شود و نفقه تا زمان بر طرف شدن مشکل به وی تعلق خواهد گرفت.

● موارد سقوط نفقه

۱) نشوز زن

۲) عقد موقت

۳) فوت مرد

۴) طلاق بائن از موارد ساقط شدن نفقه هستند.

نفقه حقی است که در صورت عدم نشوز به زن تعلق می‌گیرد و این بدان معنی است که صرف ادعای زن و درخواست زن او صاحب حق است و نیاز به اثبات این که به او نفقه تعلق می‌گیرد نیست و این امکان به واسطه رابطه زوجیت فراهم شده البته این تعلق نفقه وابسته به تمکین کامل اعم از تمکین عام و خاص است. لذا با تحقق تمکین عام و سرپیچی از تمکین خاص یا برعکس نفقه تعلق نمی‌گیرد، ضمن این که به طور کلی اثبات انفاق در صورتی که دلایل و شواهد مشخصی بر عدم تمکین زوجه نباشد با مرد است و همین طور زمانی که ادعای عدم تمکین وجود دارد، مرد باید ادعای خود را با مدارک و شواهد و اسناد به اثبات برساند. لذا به محض درخواست نفقه از طرف زن مرد ملزم به ارائه ادله مبنی بر عدم تمکین زن است که این کار با روال معمول حقوقی جامعه ما از طریق ارسال اظهارنامه صورت می‌گیرد.

در مورد نفقه طلاق نیز ماده ۱۱۰۹ قانون مدنی می‌گوید: نفقه مطلقه رجعیه در زمان عده به عهده شوهر است مگر این که طلاق در حال نشوز واقع شده باشد، لیکن اگر عده از جهت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد، زن حق نفقه ندارد مگر در صورت حمل از شوهر خود که در این صورت تا زمان وضع‌حمل حق نفقه خواهد داشت. (طلاق رجعی: طلاقی است که در ایام عده مرد حق رجوع به زن را دارد، اما در طلاق بائن مرد چنین حقی ندارد چراکه رابطه زوجیت کلا قطع می‌شود)‌

نفقه همسر امری است که بعد از عقد و ازدواج و پس از حضور زن در خانه شوهر مطرح می‌شود و پیامدهای مالی و حقوقی دارد که طرفین باید از آن مطلع باشندماده ۱۱۱۰ نیز درخصوص نفقه زن در صورت فوت مرد می‌گوید: در ایام عده وفات که ۴ ماه و ۱۰ روز است، مخارج زندگی زوجه عندالمطالبه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است (در صورت عدم پرداخت)‌ تامین می‌شود.

- ویژگی‌های نفقه

- نفقه زوجه مقدم بر نفقه اقارب واجب‌النفقه است، زیرا پدر و مادر در مقابل فرزند تکلیفی ندارند درحالی که زن در برابر شوهر تکلیف دارد.

- تقدم نفقه بر سایر دیون

- شرط نفقه اقارب، ناتوان بودن والدین است، اما اگر زن استقلال مالی نیز داشته باشد، مستحق نفقه است.

- نفقه گذشته زن دین است و مرد باید بپردازد.

● نفقه در مدت عقد و قبل از ازدواج

در مدت فاصل میان عقد و انجام ازدواج، نفقه‌ای به زن تعلق نمی‌گیرد، مگر این که زن برای شروع به زندگی اعلام آمادگی کرده باشد ولی مرد از بردن همسرش خودداری کند که در این صورت زن مستحق دریافت نفقه است. در این صورت زوجه باید بتواند ادعای خود را ثابت کند یعنی یا باید به نزدیک‌ترین مجتمع قضایی محل سکونت خود مراجعه، ۳ برگ اظهارنامه دریافت و آمادگی خود را اعلام کند یا این که چند نفر را به شهادت بگیرد و استشهادیه‌ای تنظیم کند. همچنین به زنی که بعد از عقد، شروع به زندگی زناشویی و رفتن به خانه شوهر را منوط به پرداخت مهریه کند، نفقه تعلق می‌گیرد و مرد مکلف است نفقه وی را بپردازد.

● ضمانت اجرایی عدم پرداخت نفقه

نکته مهمی که باید به آن توجه شود این است که نپرداختن نفقه نه‌تنها به صورت یک دعوی حقوقی و از طریق دادگاه‌های خانواده قابل رسیدگی است، بلکه از نقطه نظر جزایی نیز جرم محسوب می‌شود و می‌توان از طریق طرح شکایت به مراکز انتظامی و کلانتری‌ها و مراجعه به دادگاه‌های جزایی تقاضای رسیدگی نمود.

● شکایت کیفری

زن در یک برگ عادی شکایت خود را نوشته و آن را به دادگاه ارائه می‌دهد. در این صورت به شکایت وی خیلی سریع رسیدگی می‌شود و در صورت اثبات ادعا مرد به مجازات تعزیری محکوم خواهد شد. لازم به ذکر است نفقه حال از طریق شکایت کیفری قابل مطالبه است و نفقه گذشته با ارائه دادخواست حقوقی قابل پرداخت است. ماده ۶۴۲ قانون مجازات اسلامی می‌گوید: هر کس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین ندهد یا از تادیه نفقه سایر اشخاص واجب‌النفقه امتناع کند، دادگاه او را از ۳ ماه و یک روز تا ۵ ماه حبس محکوم می‌کند.

● دادخواست حقوقی

زوجه پس از خرید دو نسخه دادخواست باید خواسته خود را در آنها قید کند و چون دعوای نفقه مالی است به میزان مبلغ مورد مطالبه تمبر الصاق و آن را به دادگاه خانواده تقدیم کند، وی می‌تواند در دادخواست خود هزینه دادرسی را نیز مطالبه کند در صورت عدم توانایی مرد به پرداخت نفقه یا این که به هیچ طریقی نتوان مرد را مجبور به پرداخت نفقه کرد یا مالی هم از او به دست نیاید که از آن محل نفقه زن پرداخت شود، زن می‌تواند دادخواست طلاق تنظیم کند.

● نفقه فرزند

همان طور که می‌دانید، نفقه اولاد به عهده پدر است. در اینجا برای رفع برخی از ابهامات به نکاتی درخصوص نفقه فرزند می‌پردازیم.

اولاد تا چه زمانی مستحق دریافت نفقه هستند؟

در شرع و قانون سن معینی برای نفقه فرزندان در نظر گرفته نشده و عرفا مادام که اولاد دارای شغل و درآمد مشخص نباشد، پدر نسبت به پرداخت نفقه مسوولیت دارد. البته در نفقه دختر و پسر تفاوتی نیز وجود دارد و آن این است که برای دختران تا زمانی که دختر ازدواج نکرده یا به شرایط استقلال مالی نرسیده پرداخت همه مخارج و نفقات وی به عهده پدرش است، حال این ازدواج چه قبل از سن رشد دختر و چه بعد از آن باشد یعنی اگر دختری حتی به سن بالایی هم برسد و دارای استقلال مالی نباشد یا ازدواج نکرده باشد می‌تواند نفقه خود را از پدر بخواهد. در مورد نفقه پسران برخی معتقدند که به محض حلول سن رشد نفقه فرزند ذکور قطع شده و پدر تکلیف شرعی در قبال وی ندارد، اما با توجه به وضعیت خاص اجتماعی و اقتصادی اکثریت اقشار جامعه و این که در شرایط فعلی اقتصادی و اجتماعی صرف حلول سن رشد نمی‌تواند موجب اثبات استقلال و عدم نیاز مادی فرزند ذکور به پدر باشد، جوان در دوران خدمت سربازی و در صورت ورود به مراکز تحصیلی عالی و دانشگاهی نیز نیاز به حمایت مالی خانواده بخصوص پدر داشته و دادگاه با احراز شرایط قانونی برای این گونه فرزندان نیز ممکن است نفقه‌ای در نظر بگیرد.

سوال دیگر این است که در صورت فوت پدر یا عدم توانایی مالی او برای پرداخت نفقه اولاد چه کسی مسوولیت پرداخت نفقه را دارد؟

در این حالت این وظیفه به عهده جد پدری و در صورت نبودن پدر و جد پدری یا عدم قدرت آنها این وظیفه به عهده مادر است و اگر مادر هم زنده نباشد یا قادر به پرداخت نباشد، این وظیفه به عهده جد مادر است.

در مورد طفلی که از راه نامشروع به دنیا آمده، می‌توان گفت هرچند فرد زانی پدر قانونی طفل به حساب نمی‌آید، اما عرفا پدر آن تلقی می‌شود و کلیه تکالیف مربوط به پدر مثل گرفتن شناسنامه و پرداخت نفقه به عهده اوست.

در شرایطی هم که بین فرزندان و والدین اختلاف باشد و فرزند جدا از والدین زندگی کند، هر چند عدم اطاعت فرزندان از پدر از نظر شرعی امر حرامی است، اما موجب سقوط نفقه نیست و پدر مکلف به پرداخت نفقه فرزندان است.

میترا پازکی‌زاده