شیطان رانده شده

موضوع ابلیس نزد ما امری ساده و پیش پا افتاده است به گونه ای كه روزی چندبار او را لعنت كرده و از شر آن به خدا پناه می بریم

موضوع ابلیس نزد ما امری ساده و پیش پا افتاده است‏به گونه‏ای كه روزی چندبار او را لعنت كرده و از شر آن به خدا پناه می‏بریم. و بعضی افكار پریشان خود را به این دلیل كه از ناحیه اوست تقبیح می‏كنیم. اما باید دانست كه این موضوع بسیار قابل تامل و شایان دقت است. شایسته است منظر قرآن كریم را درباره حقیقت آن‏كه موجودی عجیب و در عین حال از حواس ما غایب است ولی تصرفات عجیبی در عالم انسانیت دارد، جویا شویم؟! چرا نباید در صدد شناخت‏شیطان برآییم؟ چرا در شناخت این دشمن خانگی و درونی خود بی‏اعتناییم؟ دشمنی كه از روز پیدایش بشر تا آنگاه كه دست او از دامان هستی كوتاه شود به دنبال اوست! دشمنی كه در عین حال كه از آشكار همه باخبر است، از نهان آنان نیز اطلاع دارد و حتی از نهفته‏ترین افكاری كه در زوایای ذهن و فكر آدمی جا دارد باخبر است. علاوه بر این‏كه با خبر است، در پی دسیسه و گمراه ساختن صاحب آن نیز هست. (۱) ما فرزندان آدم، شدیدا در معرض خطر انحراف از سوی «ابلیس‏» آن مكار پلید قرار گرفته‏ایم; همان دشمن غدار حیله‏گری كه ابتدا بر حسب نقل قرآن كریم به والدین نخستین ما، آدم و حواعلیهما السلام وعده نصح و خیرخواهی داد و سوگند وفاداری یاد كرد: و قاسمهما انی لكما لمن الناصحین. و برای آن دو قسم خورد كه من از خیرخواهان و نصیحت‏كنندگان شمایم، اما با این همه، آن خیانت درباره آن‏ها روا داشت كه سبب خروجشان از بهشت و هبوطشان به زمین و مبتلا شدنشان به زندگی پرمحنت ارضی گردید. حال، همان شیاد پر مكر و فریب با فرزندان بنی‏آدم نیز همان می‏كند. چون ما را با كمال صراحت و شدت، تهدید به خیانت و راهزنی نموده كه «لاقعدن لهم صراطك المستقیم‏»، و به یقین در سر راه مستقیم تو، برای گمراه‏سازی آنان می‏نشینم. و اكیدا سوگند بر «اغواء» بنی‏آدم یاد كرده است كه «فبعزتك لاغوینهم اجمعین‏» به عزتت‏سوگند، همه آن‏ها را اغواء خواهم كرد و به گمراهی خواهم كشانید. آری آنجا كه وعده «امانت‏» داده بود، آن‏گونه خیانت كرد، پس اینجا كه صریحا وعده «خیانت‏» داده است چه خواهد كرد؟ (۲) و لذا بر هر صاحب عقل و شعوری لازم و واجب است كه بنابر فرمایش خداوند كه می‏فرماید: «ان الشیطان لكم عدو فاتخذوه عدوا» (۳) به درستی كه شیطان دشمن شماست پس شما نیز او را به عنوان دشمن در نظر آورید. به شناخت این دشمن و دام‏های آن اقدام كرده و با دست توسل به دامان پاك اهل‏بیت پیامبرصلی الله علیه وآله زمینه وصول خود را به زمره مخلصین هموار و فراهم سازد. و از آنجا كه شناخت و معرفت، زمینه‏ای لازم برای رسیدن به این مقصود است. برخی نكات و مطالب مفید را از دیدگاه قرآن، در این نوشتار می‏آوریم.

معنای ابلیس و شیطان

در قرآن مجید، در یازده مورد از كلود ابلیس یاد شده است (۴) كه در معنای این كلمه اختلاف‏نظر وجود دارد: برخی معتقدند كه در اصل فارسی بوده و از جمله كلماتی است كه از غیر زبان عربی در قرآن آمده است. اما برخی معتقدند این كلمه تحریف شده «دیاولس‏» یونانی است. (۵) و اما كلمه شیطان در قرآن كریم به صورت مفرد در هفتاد مورد و به صورت جمع در هجده مورد آمده است. (۶) درباره ریشه كلمه شیطان برخی معتقدند «شطن‏» می‏باشد به معنای دوری و بعد و لذا شیطان را شیطان گفته‏اند به خاطر دوری و بعد او از حق و تمرد او از فرمان خدا.

و برخی دیگر معتقدند: ریشه كلمه شیطان «شیط‏» است كه در اصل اشاره دارد به از بین رفتن یك شی‏ء چه از طریق سوختن و چه غیر آن و به قول دیگر، شیط یعنی سوختن از روی غضب و شیطان را شیطان گویند چرا كه از آتش خلق شده است. همچنان‏كه در سوره ص آیه ۷۶ آمده است: «... خلقتنی من نار...» مرا از آتش آفریدی. و نیز در سوره كهف داریم «فسجدوا الا ابلیس كان من الجن‏» (۷) پس همه (ملائكه) سجده كردند به جز ابلیس كه از جن بود، با توجه به آیه ۱۵ سوره الرحمن كه خلقت اجنه را از زبانه‏ها و شعله‏های آتش می‏داند و می‏فرماید: «و خلق الجان من مارج من نار» و جنیان را از زبانه‏ها و شعله‏های آتش خلق كرد، معلوم می‏شود شیطان از آتش آفریده شده است. بنابراین باید گفت ابلیس اسم خاص است، برای آن متمرد رانده شده از درگاه الهی و شیطان اسم عام است‏برای هر موجود موذی و شریر.

انواع شیاطین

بر اساس آیات قرآن، شیاطین به دو دسته انسی و جنی تقسیم می‏شوند: آنجا كه می‏فرماید: «و كذلك جعلنا لكل نبی عدوا شیاطین الانس و الجن‏» (۸) و این چنین برای هر پیامبری، دشمنی از جنس شیطان‏های انسی و جنی قرار دادیم، كه از تقدم انس بر جن معلوم است‏خطر و شرارت شیاطین انسی از شیاطین جن بیش‏تر بوده و خداوند از این طریق قصد توجه دادن آدمی به این موضوع دارد و هم‏چنین آیات قرآن، ذریه و قبیله و لشكریانی را برای شیطان معرفی می‏فرماید كه هر كدام از این‏ها، كمك و مددكار او در اغواء و گمراه كردن بنی‏آدمند، قرآن می‏فرماید: «افتتخذونه و ذریته اولیاء» (۹) ، آیا او و ذریه‏اش را اولیاء خود می‏گیرید. و با این بیان، قصد سرزنش و توبیخ دارد و در جای دیگر می‏فرماید: «انه یراكم هو و قبیله من حیث لا ترونهم‏» (۱۰) شیطان و قبیله‏اش شما را از جایی كه شما آن‏ها را نمی‏بینید، زیرنظر دارند و در آیه‏ای دیگر می‏فرماید: «... و اجلب علیهم بخیلك و رجلك‏» (۱۱) با تمام لشكریان سواره و پیاده‏ات بر آن‏ها احاطه كن. مرحوم علامه طباطبایی در این رابطه می‏فرمایند: از آیات كریمه قرآن معلوم می‏شود كه لشكریان شیطان در كندی و تندی در عمل همه مثل هم و برابر هم نیستند، بعضی تند و بعضی كند هستند. به شهادت این آیه كه بعضی لشكریان او را سواره و بعضی را پیاده معرفی كرده است. (۱۲)

فلسفه آفرینش شیطان

در رابطه با فلسفه آفرینش شیطان باید گفت: شیطان، وسیله و عاملی است در آزمایش و امتحان انسان توسط خداوند كه با خواسته‏ها و دعوت‏های او به سمت‏شر و پلیدی هویت و واقعیت هر فردی آشكار می‏شود. حال در این‏جا یك سؤال مطرح است: آیا مگر نفس اماره آدمی در این آزمایش كفایت نمی‏كند؟ در پاسخ باید گفت: بله نفس اماره وسیله خوبی است در آزمایش آدمی ولی نقش شیطان در اینجا، شبیه كاتالیزور است. در آزمایشات طبیعی و آزمایشگاهی یعنی شیطان سرعت‏دهنده خوبی است در هویدا شدن واقعیت آدمی و در اصل نتیجه آزمایش و امتحان آدمی توسط خداوند، سریع‏تر و زودتر و مشخص‏تر بیان می‏شود. از سوی دیگر، در رابطه با فلسفه آفرینش شیطان باید گفت: شیطان به مثابه سگ درگاه الهی است كه فقط وظیفه دارد آشنایان كوی حق را راه داده و از ورود نااهلان و غریبه‏ها جلوگیری كند. به تعبیری از ورود آنهایی كه لیاقت زیارت و همنشینی خداوند متعال را ندارند جلوگیری كند.

پی‏نوشت‏ها

۱. طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۸، ص ۴۶، ۴۷

۲. ضیاءآبادی، سیدمحمد، موعظه راه پیشگیری از نفوذ شیطان در دل انسان، ص ۶

۳. فاطر / ۶

۴. عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكریم، ص ۱۳۴

۵. محقق، محمدباقر، دائرهٔ الفرائد، ج ۳، ص ۴۲۷

۶. عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكریم، ص ۳۸۲، ۳۸۳

۷. كهف /۵۰

۸. انعام /۱۱۲

۹. كهف / ۵۰

۱۰. اعراف /۲۸

۱۱. اسراء /۶۴

۱۲. طباطبایی، سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج ۱۳، ص ۲۴۵

مجید مجرد