دیگران کاشتند, ما نیز بکاریم

به انگیزه آغاز هفته منابع طبیعی و روز درختکاری

درخت مظهر زیبایی،‌ حیات و یکی از نعمتهای خداوند است که همواره در زندگی بشر موثر بوده است. انسان همواره در سایه شاخسار درختان از شدت گرما و تابش خورشید در امان مانده و از میوه‌های الوان آن، بهره‌مند شده است. آوای پرندگان که در لابلای شاخسار درختان ماوا گزیده‌اند، روح و جان انسان را صفا بخشیده و قلب وی را مملو از خوشی و شادابی کرده است.‌

بهره‌مندی‌هایی که از درختان عاید بشر می‌گردد، بیشمار است و سخن گزاف نیست که درختان را از نعمت‌های برجسته الهی بدانیم.

شاید به همین دلیل است که انسان‌های فرهیخته همچون شعرا،‌ همواره درختان را مدنظر قرار داده و بدان توجه نموده‌اند، چنانچه سعدی شاعر بزرگ ایرانی در این زمینه می‌گوید:

برگ درختان سبز در نظر هوشیار

هر ورقش دفتری است معرفت کردگار

در ایران از ۱۵ اسفند ماه به مدت یک هفته به عنوان <هفته منابع طبیعی> نامگذاری شده است که نخستین روز این هفته روز درختکاری است.‌

مردم در این روز به کاشت درخت تشویق می‌شوند و نهال انواع درختان، متناسب با شرایط جوی ایران از سوی سازمان جنگل‌ها و مراتع و شهرداری‌ها در بین مردم توزیع می‌شود تا در خانه‌ها؛ باغ‌ها، معابر و بوستانهای همگانی کاشته شود. درختکاری در ایران دارای پشتوانه‌ای از مذهب،‌علایق ملی و سنت‌های تاریخی است. ایرانیان باستان، جشن‌های خاصی داشتندکه در این جشن‌ها به درختکاری پرداخته و به خاک و زراعت احترام می‌گذاشتند.

کاشتن درخت یکی از سنن پسندیده در اسلام است که به کرات نسبت به آن در آیات و روایات تاکید شده است. قرآن کریم در بیش از بیست آیه به راز رویش گیاهان اشاره کرده است.

همچنین پیامبر اسلام(ص) فرمودند: هر که نهالی بکارد، خداوند به مقدار میوه‌ای که از آن درخت به دست می‌آید، در نامه اعمال او پاداش می‌نویسد.

متاسفانه در سالهای اخیر تخریب جنگها زیاد بوده است به طوری که کارشناسان با نگرانی اظهار داشته‌اند، باید سالانه میلیونها نهال جنگلی در ایران کاشته شود تا بتوان جبرا تخریب‌ها را کرد. این درحالی است که با ترویج درختکاری و نگهبانی از جنگلها و استفاده درست از درختان و تکثیر گونه‌های آنها، نه تنها از میزان منابع جنگلی کم نمی‌شود، بلکه بر تعداد درختان نیز افزوده می‌شود. آنان می‌گویند: به دلیل فعالیت کارخانجات صنعتی و نیز ازدیاد وسایط نقلیه عمومی در سطح شهرهای بزرگ از جمله تهران، آلاینده‌ها و گازهای مهلک و خطرناکی نظیر دی‌اکسید کربن در هوای شهرها فزونی یافته و سلامت موجودات زنده را تهدید می‌کند و افزایش هرچه بیشتر این موادآلینده، کاهش میزان اکسیژن در هوا را سبب می‌شود. این وضع نامساعد، گروههای آسیب‌پذیر نظیر بیماران ریوی و قلبی، سالخوردگان و کودکان را بیشتر تهدید می‌کند.‌

در چنین شرایطی مساله درخت و درختکاری راه‌حلی مناسب برای مبازه با آلودگی‌های زیست محیطی به‌شمار می‌‌آید. به همین خاطر در کشور ما روزی به درختکاری اختصاص یافته و همه ساله در روز ۱۵ اسفندماه که آخرین ماه فصل زمستان است درحالی که همه ایرانیان خود را برای استقبال از روزهای پرطراوت بهاری آماده می‌کنند نهال‌های جوان به دست خاک مهربان و مقدس ایران سپرده می شود تا به درختانی نیرومند و سبز بدل گردند و به این ترتیب گامی در آبادی ایران برداشته شود.‌

● از بین رفتن جنگل‌ها

براساس گزارشهای سازمان ملل متحد، در دو دهه گذشته سطح جنگلها در جهان به اندازه دو برابر مساحت ایران کاهش یافته است و آنچه در این روند، اهمیت بیشتری دارد، تفکیک این آمار بین کشورهای صنعتی و کشورهای در حال توسعه است.

به طوری که در سالهای ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۵ مناطق تحت پوشش جنگل در کشورهای صنعتی هر سال حدود ۷۵/۱ میلیون هکتار گسترش یافته، در حالی که در کشورهای در حال توسعه ۷/۱۳ میلیون هکتار از سطح جنگلها کاسته شده است.

بیش از نیمی از چوب‌های استفاده شده در جهان به عنوان سوخت به کار می‌رود و ۹۰ درصد آنها در کشورهای درحال توسعه به مصرف می‌رسد.‌

این آمار و ارقام تاسف برانگیز موجب شده است که فعالیت‌های بین‌المللی گسترده‌ای برای جلوگیری از تخریب جنگل‌ها و منابع طبیعی صورت پذیرد.‌

برآوردها نشان می‌دهد که سرانه فضای سبز موجود در سطح کلان شهر تهران در مقایسه با استانداردهای جهانی بسیار کم است. استاندارد فضای سبز برای هر شهروند در جهان بیش از ۳۰ متر مربع است، اما در شهر تهران این میزان به کمتر از ۱۵ مترمربع می‌رسد. از این‌رو باید ضمن اقدام‌هایی اساسی برای افزایش تدریجی فضای سبز شهر تهران، از کاهش و نابودی فضای سبز نیز به شدت جلوگیری شود.

● تحقیقات انجام شده

چندی قبل مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ای موسسه همشهری اقدام به نظرسنجی تلفنی در مورد آگاهی مردم از روز درختکاری کرد. نتایج این بررسی نشان داد که ۳۶ درصد پاسخگویان نمی‌دانستند روز درختکاری در چه تاریخی است، ۳۴ درصد اظهار داشتند اسفندماه است ولی روز دقیق آن را نمی‌دانستند و تنها ۳۰ درصد پاسخ صحیح دادند.

از میان پاسخگویان ۵۳ درصد تا به حال اقدام به کاشت درخت نکرده‌اند و ۴۷ درصد درخت کاشته‌اند که از این تعداد ۷۳ درصد غیر از روز درختکاری و ۲۲ درصد روز درختکاری درخت کاشته بودند.

۳۲ درصد پاسخگویان ترجیح می‌دهند که در روز درختکاری درخت کاج و ۲۷‌درصد ترجیح می‌دهند درخت میوه کاشته شود.

۳۷ درصد پاسخگویان نمی‌دانستند شهرداری در روز درختکاری چه کارهایی انجام می‌دهد و ۳۳ درصد مسئولیت توزیع نهال رایگان و ۲۸ درصد دیگر مسئولیت کاشتن و رسیدگی به درختان را از وظایف این ارگان، می‌دانستند.

همچنین ۴۷ درصد از پاسخگویان از عملکرد شهرداری در روز درختکاری راضی بودند. ۴۸ درصد هم عقیده داشتند درختکاری در شهر برعهده شهرداری و مردم با مشارکت یکدیگر است و ۴۱ درصد عنوان کردند درختکاری فقط برعهده شهرداری است.

● اهمیت درختکاری‌

مهندس یاسر انصاری دبیر کانون عالی گسترش فضای سبز و حفظ محیط زیست ایران به خبرنگار ما می‌گوید: هفته منابع طبیعی و روز درختکاری صرفا نباید در یک هفته از سال مطرح شود، بلکه باید در طول سال به آن اهمیت داد.‌

او می‌افزاید: در این مقطع از سال وضعیت فیزیولوژی درختان به گونه‌ای است که امکان کاشت و گوناگونی انواع گونه‌های درختی بخصوص درختان پهن برگ و خزان پذیر مقدور است و بیشتر در این موقع از سال اقدام به درختکاری می‌شود. دلیل اصلی کاشت درخت در کشور عبارتند از کاهش آلودگی هوا، تولید اکسیژن و کاهش آلودگی صوتی که این موارد از بزرگترین دغدغه‌های محیط زیست است.

باید درختانی کاشته شوند که با شرایط آب و هوایی و اکولوژیکی منطقه کاشت سازگاری داشته باشند. به عنوان مثال در اثر بروز سرما و استرس‌های محیطی مانند سرما و یخبندان سال گذشته تقریبا ۴۰ درصد از کمربند سبز اطراف تهران از بین رفت و بسیاری از گونه‌های گیاهی فضای سبز شهری نابود شد. بنابراین توصیه می‌شود برای اینکه با این شرایط روبرو نشویم بهتر است از گونه‌های سازگار با شرایط آب و هوایی در تهران و شهرستان‌ها استفاده شود و شهروندان هر شهری سعی کنند با تحقیق گونه‌هایی را انتخاب کنند که علاوه بر دارا بودن جنبه‌های اقتصادی و اکولوژیکی بتواند با شرایط آب و هوایی هم سازگاری داشته باشد و این یک مساله بسیار مهم است.

مهندس انصاری می‌گوید: در کلانشهرها گونه‌های گیاهی باید نسبت به سه مساله آب، آلودگی هوا و تنش‌های محیطی مقاوم باشند، از این‌رو باید گونه‌های مقاوم غرص شود. این در حالی است که مناطق شمال و جنوب تهران و همچنین دیگر کلانشهرها به لحاظ آب و هوا و خاک متفاوت هستند و گونه‌های گیاهی خاصی برای هر منطقه توصیه می‌شود.

درکل برای تهران می‌توان از درخت‌های بلوط، توت، اقاقیا و گونه‌های سوزنی برگ استفاده کرد که با شرایط آب و هوایی تهران سازگار هستند. در مورد درخت‌های میوه هم درخت خرمالو مناسب است.

وی در مورد فضای سبز شهر تهران یادآوری می‌کند: مسلما فضای سبز در تهران با توسعه و پیشرفت شهر، همخوانی ندارد و ما شاهد توسعه ناپایدار در تهران هستیم و با وجود تلاش‌هایی که صورت می‌گیرد توسعه فضای سبز در تهران در مناطق مختلف برای شهروندان کفایت نمی‌کند. با توجه به مشکلات متعددی که وجود دارد پیشنهاد می‌شود که از باغات که در مناطق مختلف تهران قرار دارند حفاظت شود و این باغ‌ها در یک طرح ضربتی شناسنامه‌دار شود و توسط دولت و شهرداری تملک پیدا کنند و در اختیار شهروندان قرار بگیرند. همچنین در حال حاضر قیمت زمین در تهران و سایر کلانشهرها روبه افزایش است و باید تدابیر خاصی به لحاظ حقوقی و سازوکارهای اجرایی مدنظر قرار بگیرد که بتوان از تغییرکاربری فضای سبز جلوگیری کرد.

● نقش درختکاری در کاهش آلودگی‌

براساس برآوردهای کارشناسی، به ازای هر نفر در مناطق شهری دست ‌کم به ۱۵ مترمربع فضای سبز نیاز است که با افزایش آلودگی هوا این رقم نیز بالا رفته و تا سطح ۵۰ مترمربع هم می‌رسد. هرهکتار جنگل‌کاری، سالیانه حدود ۵/۲ تن اکسیژن تولید می‌کند. ضمنا هرساله حدود ۲ هزار متر مکعب آب و ۳ تن گرد و غبار هوا را جذب و آن را پالایش می‌کند.

یک درخت در سال به‌طور متوسط دو کیلوگرم اکسیژن تولید می‌کند و به اندازه ۲۵۰ تا ۴۰۰ لیتر آب را به صورت بخار از خود متصاعد می‌کند. درختان در تعیین دمای منطقه نیز نقش دارند به‌طوری که هوای یک منطقه درختکاری شده می‌تواند تا ۱۱ درجه سانتی‌گراد خنک‌تر از منطقه بی‌درخت مجاور باشد.

محیط زیست مطلوب برای انسان، حرارتی برابر با ۱۵ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد و رطوبت ۴۰تا۷۵درصد همراه با جریان هوای تمیز و ملایم آب و روشنایی کافی است. علاوه بر این وجود فضای سبز به ویژه اگر با چمن‌کاری، گل‌کاری و کاشت درختچه‌های زینتی همراه باشد، بی‌گمان نقش بسزایی در ایجاد تنوع و محیطی شاد برای گردش و کاستن از سروصدا در گستره شهرها و بالا بردن روحیه و نیز ایجاد محیطی مناسب برای آرامش اعصاب دارد. همچنین موجب پیدایش محیط زیستی هرچند کوچک برای برخی از جانداران به ویژه حشرات و پرندگان است که در جای خود یک <میکروکلیما> محسوب شده و تا اندازه‌ای از فقر بیولوژیک که به زودی دامنگیر محیط زیست می‌شود، خواهد کاست. به طور کلی، فضای سبز شهری به دسته‌های بوستان‌های شهری و جنگلی، لکه‌های سبز و باغات، فضای سبز معابر و میادین، فضای سبز مکان‌های خاص چون ادارات، موزه‌ها و در نهایت فضای سبز منازل تقسیم می‌شود که در آن از درختانی مانند اقاقیا، سرو، صنوبر، کاج، چنار، نارون، زبان گنجشک، بید، نخل زینتی و غیره استفاده می‌شود.‌

انتخاب گونه‌هایی که در طراحی فضای سبز یک منطقه به کار برده می‌شود علاوه بر توجه به شرایط زیستی از جمله آب و هوا و خاک، نیازمند نظر کارشناسان و متخصصان است. نکته حایز اهمیت در انتخاب گونه‌های مختلف این است که گونه‌هایی برای کشت در یک محل و در کنار هم انتخاب شوند که تناسب زیستی با یکدیگر داشته باشند. به عنوان مثال، کشت ترون در کنار درختان اقاقیا، به ابتلای درختان اقاقیا به بیماری <کلروز> (زردی ناشی از کمبود آهن) می‌انجامد. دلیل آن هم این است که ترون‌ها برخلاف اقاقیا، نیاز آبی زیادی دارند و در نتیجه با آبیاری زیاد ترون، آهن خاک از دسترس درختان اقاقیا خارج می‌شود.

● اثرات آلودگی هوا بر گیاهان‌

خسارات آلودگی هوا بر گیاهان، درختان و محصولات کشاورزی پدیده‌ای است که کمتر به آن توجه شده است و کمتر تحقیقی در کشور به بررسی عدد و رقم ناشی از خسارات اقتصادی و زیست محیطی این بخش پرداخته است.

<دکتر منصور غیاث‌الدین>، متخصص بهداشت هوا چندی قبل در مصاحبه با رسانه‌های گروهی اظهار داشت: تحقیقات کارشناسان محیط زیست نشان می‌دهد افزایش آلاینده‌های موجود در هوا، منجر به کاهش گل‌دهی، میوه‌دهی و در نهایت مسمومیت درختان می‌شود، در این شرایط روزنه‌های برگ‌ها حالت دفاعی از خود نشان می‌دهند و در مقابل آنها بسته می‌شوند.

به گفته این متخصص، نوع و درجه واکنش برگ گیاه، به میزان ازن، شدت و مدت زمان تماس با گاز ازن بستگی دارد. تماس معین ازن معمولا در رطوبت بالا اثر زیادتری نسبت به رطوبت کم دارد، زیرا در رطوبت بالا، روزنه‌ها بیشتر باز هستند و تبادل گازها به آسانی صورت می‌گیرد. براثر آلودگی هوا، سبزینه گیاه از بین می‌رود و باعث می‌شود برگ گیاه که مواد مورد نیاز برای درختان و گیاهان را فراهم می‌کند، زرد شود به این ترتیب مواد مورد نیاز غذایی به درختان و گیاهان نمی‌رسد و نشانه‌های مسمومیت گیاه با آلاینده‌های هوا را می‌توان به صورت پلاستیکی گیاه مشاهده کرد. این در حالی است که آلودگی هوا منجر به کوتاهی قد درختان نیز می‌شود. با ۱۰ درصد کاهش رشد سالانه برای درختان براثر آلودگی هوا، مجموعا ارتقاع یک درخت ۳۳‌درصد کمتر از زمانی است که در معرض آلودگی هوا نباشد. کاهش رشد درختان بیشتر براثر گازهای اکسید نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد است که بارش باران‌های اسیدی را منجر می‌شود و رشد گیاه و درخت را مختل می‌کند.‌

این متخصص می‌افزاید: بیش از ۷۰‌درصد درختان واقع در حاشیه بزرگراه‌های تهران به دلیل انباشت لایه‌ای از ذرات زیان‌بار روی شاخه و برگ‌شان در حالت نیمه خشک قرار دارند. با افزایش آلودگی هوا به تدریج گونه‌های گیاهی سازگار با اقلیم تهران، از پهن‌برگ به سوزنی‌برگ تغییر شکل داده‌اند. تغییر گونه‌های سازگار از پهن‌برگ به سوزنی‌برگ خود عامل دیگری برای افزایش آلودگی هوا است، زیرا توان پالایش هوا به وسیله سوزنی‌برگ‌ها در مقایسه با پهن‌برگ‌ها کمتر است. مهمترین راهکار رفع آلودگی هوای تهران، کاشت درخت و افزایش سرانه فضای سبز است. حال آنکه همواره باید به یاد داشت که محیط زیست، درخت، زمین، آب و... همگی منابع و ثروت‌هایی هستند که همه نسل‌ها باید از آنها بهره‌مند شوند، زیرا بقا و حیات هر نسل به وجود این منابع وابسته است.

منابع طبیعی در واقع امانت‌هایی هستند که هر نسل وظیفه دارد به سلامت به نسل آینده بسپارد.‌

بیتا مهدوی‌