رصد و ثبت بارش های شهابی

بعضی از شهاب ها پس از خاموشی , از خود در آسمان رد دود مانندی به جا می گذارند دود آذر گوی ها , یعنی شهاب های پرنورتر از سیاره زهره تا چند دقیقه در آسمان دیده می شود اما سرانجام برا ثر جابه جایی لایه های جوی , پخش و ناپدید می شود

شبی صاف و تاریک یک رصدگر زیرک ممکن است در هر ساعت چند شهاب ببیند. به این شهاب ها که در جاهای مختلف آسمان مشاهده می شوند، شهاب های پراکنده گفته می شود. اما در برخی از شهاب ها تعداد شهاب ها به طور چشمگیری افزایش می یابد وممکن است به دهها شهاب در ساعت و حتی بیشتر هم برسد. در این صورت به این پدیده بارش شهابی می گوییم. بارش های شهابی هنگامی روی می دهند که زمین در مدار خود با توده ای از ذرات جامد برخوردکند. منشاء بسیار ی از این ذرات ، دنباله دارها هستند. این صخره های یخی با حرکت در مدار خود ذرات ریزی به جا می گذارند.

با نزدیک شدن دنباله دار به خورشید تعداد ذرات به جای مانده افزایش می یابد بنابراین مدار دنباله دار پر از ذراتی می شود که با همان سرعت دنباله دار و تقریبا" در همان مدار به دور خورشید می گردند . اگر فاصله ی ذرات تا مدار زمین کمتر از ۰/۰۸ واحد نجومی (حدود ۱۲ میلیون کیلومتر ) باشد، ممکن است بارش شهابی به وجود آید . به دلیل حرکت تناوبی منظم زمین به دور خورشید ، سیاره ما در زمان مشخصی از سال به نزدیکی مدار دنباله دار می رسد و با برخورد با این ذرات پراکنده ، بارش شهابی در آسمان رخ می دهد . ذرات پدید آورنده منشأ بارش های شهابی تقریبا" در مسیر هایی موازی یکدیگر و با سرعت یکسانی وارد جو می شوند . عمل سوختن و یونیزه شدن نیز بیشتر در ارتفاع ۸۰ تا ۱۲۰ کیلومتری بالای سطح زمین رخ می دهد . این فاصله برای ناظری که روی سطح زمین ایستاده ، فاصله ی بسیار دوری است . بنابراین به دلیل اثر پرسپکتیو چنین به نظر او می رسد که شهاب ها از یک نقطه ی آسمان خارج می شوند. به این نقطه کانون بارش می گویند .

البته به دلیل سرعت اولیه ذرات به جا مانده از دنباله دار و اختلاف ناچیز سرعت ذرات با یکدیگر ، کانون دقیقا" یک نقطه نیست ، بلکه محدوده ی کوچکی در آسمان است . بارش های شهابی به اسم صورت فلکی نامگذاری می شوند که کانون بارش در زمان اوج فعالیت در آن قرار دارد . مثل بارش شهابی برساوشی که کانون آن در صورت فلکی برساوش است . اگر کانون دو یا چند بارش در یک صورت فلکی باشد ، از نام ستاره درخشان نزدیک کانون هم استفاده می شود ، مانند بارش اتا – دلوی یا دلتا –دلوی . گاهی اوقات هم برای مشخص کردن چندین بارش در یک صورت فلکی از نام ماه اوج بارش استفاده می کنند ، مثل ژوئن شلیاقی .

●چگونه بارش شهابی را رصد کنیم

اختر شناسان بارش های شهابی را با روش های مختلفی همچون رصد مرئی ، رادیویی با تصویربرداری ویدئویی و حتی با تلسکوپ ( در برخی از بارش های کم شمار ) بررسی می کنند. با این روش ها ، تا کنون بیش از ۵۰ بارش شهابی بررسی شده است. یکی از رایج ترین و کم هزینه ترین روش ها، رصد مرئی است ، یعنی تماشای مستقیم شهاب ها که به یکی از علاقه مندی های اصلی منجمان آماتور امروز تبدیل شده است. جدول ۱ ، مهم ترین بارش های شهابی سال را مشخص شده است. بررسی بارش های شهابی از اوایل قرن نوزدهم میلادی و به ویژه پس از ظهور با شکوه بارش شهابی اسدی در سال ۱۸۳۳ میلادی جنبه ی علمی به خود گرفت و در دو قرن گذشته نتایج رصد های آن در مجلات مختلفی به چاپ رسیده است.

نخستین پرسش منجمان آماتور برای آغاز رصد بارش های شهابی این است که چه چیز هایی را باید رصد کنیم؟ چگونه رصد کنیم و رصد هایمان را ثبت کنیم ؟ پاسخ این پرسش وابسته به هدف از رصد بارش شهابی است. گاهی رصدگر با وجود آنکه دلباخته ی زیبایی های آسمان شب است اما فقط به منظور تماشای این پدیده چشم به آسمان دوخته است . او از دیدن هر تیر شهاب لذتی بی اندازه می برد . اما رصدگر دیگری قصد دارد در کنار این شوق زیبا ، کار علمی انجام دهد . در این حالت باید در ثبت مواردی از بارش شهابی کوشش کند تا گزارش او کاربرد علمی داشته باشد . هر شهابی که در آسمان ظاهر می شود ، دارای مشخصاتی است که لازم است ابتدا با آنها آشنا شویم :

●قدر :

شهاب ها هم مانند ستاره ها درخشندگی متفاوتی دارند که با مقیاس قدر بیان می شود.قدر شهاب بیانگر مقدار روشنایی آن در هنگام اوج درخشش است. قدر شهاب را به کمک مقایسه ی درخشندگی اش با ستاره ها می توان تعیین کرد که البته این کار تقریبی است و با تمرین و تجربه می توان دقت آن را بالا برد(جدول ۲) . البته ارتفاع ظهور شهاب و در نتیجه اثر جو زمین موجب افت درخشندگی شهاب می شود. در صورتی که ارتفاع شهاب بیش از ۶۵ درجه از افق باشد، این اثر محسوس نیست. ولی در ارتفاع ۴۵ تا ۶۵ این افت نورانیت به به اندازه ی نیم واحد قدر است و با کاهش ارتفاع شهاب در آسمان این اثر بیشتر می شودبه طوری که افت درخشندگی در ارتفاع حدود ۱۵ درجه به ۳ واحد قدر می رسدکه باید به نوعی در ثبت اطلاعات در نظر گرفته وتصحیح شود.

●طول رد:

برخی از شهاب ها رد بلند و برخی دیگر ردی کوتاه دارند . طول ظاهری مسیری که یک شهاب طی می کند طول رد گفته می شود و بر حسب درجه بیان می شود. برای اندازه گیری این کمیت می توانید از همان مقیاس های رایج زاویه سنجی استفاده کنید .

●رنگ:

شهاب ها رنگ های مختلفی دارند . وقتی جسم سازنده ی شهاب ( شهابواره ) وارد جو می شود ، با برخورد به مولکول های گاز می سوزد و گرمای آن موجب یونیزه شدن گازهای اطراف می شود . رنگ شهاب نشان دهنده ی رنگ عنصری است که بیش از همه یونیزه شده است . به عنوان مثال رنگ سبز نشان دهنده ی اکسیژن جو ، رنگ آبی مربوط به نیتروژن جو و رنگ زرد مربوط به سدیم موجود در شهابواره است . اگر هم سرعت شهاب بسیار زیاد باشد معمولا" به رنگ سفید دیده می شود.

●مدت دوام:

درخشش شهاب ها نا پایدار است و به سرعت خاموش می شوند. شما فقط می توانید شهاب ها را بر حسب مدت دوامشان به چند دسته سریع ، متوسط و کند تقسیم کنید . البته به کمک روشی در عکاسی از شهاب ها می توان مدت دوام آن ها را تعیین کرد. روش کار به این صورت است که پنکه ای کوچک را در جلوی عدسی دوربین عکاسی نصب می کنیم و عکاسی بلند مدت را آغاز می کنیم. به دلیل حرکت متناوب پره ی پنکه از جلوی دریچه ی دوربین در صورتی که شهابی از میدان دید دوربین بگذرد، تصویر شهاب درآن یک خط پیوسته نخواهد بود و تصویر منقطع است. با شمارش تعداد برش های رد شهاب و آگاهی از تعداد دور موتور پنکه در ثانیه می توان مدت دوام شهاب را تعیین کرد.

●دود:

بعضی از شهاب ها پس از خاموشی ، از خود در آسمان رد دود مانندی به جا می گذارند. دود آذر گوی ها ، یعنی شهاب های پرنورتر از سیاره زهره تا چند دقیقه در آسمان دیده می شود. اما سرانجام برا ثر جابه جایی لایه های جوی ، پخش و ناپدید می شود .

امیر حسن زاده

---