گذار به جامعه مبتنی بر دانایی

روند تحولات فعلی ادامه تحولات كلان تاریخی بشر است تحول انقلاب كشاورزی به انقلاب صنعتی و سپس به انقلاب اطلاعاتی گسترده تر از آن است كه بتوان آن را دستاورد گروهی خاص قلمداد كرد

همانطور كه انقلاب كشاورزی دستاورد مستقیم تمدنهای خاور میانه و نتیجه كل میراث بشری بود كه بعدا عالمگیر شد و دیگر متولی خاصی ندارد، انقلاب اطلاعاتی نیز نتیجه طرح و برنامه خاصی نیست. پیشتازان آن همه جایی و هیچ جایی هستند. طبقه تازه و ارباب رایانه به مرز خاصی تعلق ندارد. از طرفی، اگر تولید تمدن كشاورزی به زمین وابسته بود و تولید صنعتی به سرمایه و مواد خام، كه همه تمام شدنی است، تولید تمدن اطلاعاتی به نبوغ، ابتكار و خلاقیت بشری وابسته است. نیروی كار از یك سو پایان ناپذیر است و از سوی دیگر، برخلاف سرمایه و زمین، معادله جمع جبری صفر برآن حاكم نیست كه نفع یكی زیان دیگری باشد، پرسش اختصاصی راجع به ایران این است كه با این پدیده و عصر جدید چگونه باید برخورد كرد؟ حافظ چه خوب میگوید:

رند عالم سوز را با مصلحت بینی چه كار

كار ملك است آنكه تدبیر و تامل بایدش

باید با استفاده از روش مشاهده‌ای مندلیف وار، از اینكه كه هستیم و كجا واقع شده‌ایم، درست صورت برداری كنیم. آیا جدولی مندلیف وار از وضعیت خود در پیوند با تاریخ خود، با فرهنگ خود و بالاخره، با نظام پیچیده فرهنگی، اقتصادی و سیاسی حاكم بر جهان پیش‌رو داریم؟ درغیر اینصورت، چه كسی و كجا باید آن را برایمان تهیه كند؟ بدیهی است افراد پاسخگو انسانهای متفكر، مدبر و محقق ازجمله اعضای هیات علمی دانشگاهها و محل پاسخگویی مراكز علمی، تحقیقات و دانشگاهی است. چرا؟ تافلر عصر كنونی را «آغاز جنگ بر سر كنترل جهان» و دانایی را «ثروتی از نمادها» می‌داند؛ او عقیده دارد كه این دوران «عصر كیمیاگری» اطلاعات و زمان ایستادگی «دانایی در برابر سرمایه» است و در همین دوران است كه «جنگهای اطلاعاتی و جنگ الكترونیكی» آغاز میشود و اوج میگیرد.بنابراین، توانایی فناوری اطلاعات و ایجاد ساختارهای جامعه اطلاعاتی بسیار مهم‌تر از خود فناوری است. سعادت یك ملت به میزان اندوخته علم و فناوری بستگی ندارد، بلكه به توانایی آن ملت در تولید و ایجاد توانایی و فناوری وابسته است. این بیان ضرورت هرچه بیشتر نقش‌آفرینی دانشگاههای كشور در شكل گیری جامعه اطلاعات را متذكر میشود.

ظهور تمدن اطلاعاتی

اتحاد فناوری ارتباطات و داده‌پردازی رایانه‌ای بیشتر بر راه و روشهای زندگی آدمی تاثیر گذاشته و در سالهای اخیر، انسان امور خود را به كمك آنها اداره كرده است. آیا این اتحاد چارچوب اجتماعی ما را دگرگون ساخته است؟ باید گفت كه این امر به این بستگی دارد كه آیا این تحولات بر شیوه تولید تاثیر گذاشته است یا نه و اگر تاثیر گذاشته است، آیا بر شیوه فعالتیهای ما و روشهای تفكرمان نیز تاثیر میگذارد یا نه؟ (رجایی،۱۳۸۲(كارل ماركس (۱۸۱۳-۱۸۸۳ ) و فریدریش انگلس(۱۸۹۵-۱۸۲۰) بر پایه بررسی شیوه‌های گوناگون تولید نتیجه گرفتند كه «شیوه تولید» در هر جامعه‌ای كه نیازهای مادی و از آن مهم‌تر، نیازهای معنوی را برآورده میسازد، به شبكه پیچیده‌ای از عوامل موثر و متاثر باز می‌گردد. شیوه تولید به صورتی است كه جامعه و شكل دولتها را مشخص میكند؛ برای مثال، شیوه زراعی به دولت فئودالی می‌انجامد، اما شیوه صنعتی دولت بورژوا را ایجاد می‌كند.آنچه مسلم است، امروزه فناوری شیوه هستی ماست. ارنست یونگی (۱۹۹۵-۱۸۹۵(، متفكر آلمان، تا بدانجا پیش رفت كه فناوری را مابعد الطبیعه حقیقی سده بیستم خواند )رجایی،۱۳۸۲). در این معنا، انواع مختلف فناوری‌ها را با اشكال متفاوت تمدن پدیدار می‌شود.

تمدن چیست و چه می‌كند؟

برودل در مقاله مهمی با عنوان« تاریخ تمدنها» گذشته اكنون را تبیین میكند (۱۹۸۰). او می‌گوید كه تمدن به اصطلاح ما مجموعه‌ای از ویژگیها و پدیده‌های فرهنگی است(۱۹۹۴.(Braudelبه نظر «توین بی» تمدن حوزه‌ای محسوس برای پژوهش تاریخی است. وی مطرح می‌كند كه هرچند تمدن و فرهنگ كاملا به هم پیوسته‌اند، ولی نباید آن دو را معادل فرض كرد. ابن خلدون بیان می‌كند» اجتماع نوع انسان ضروری است و حكیمان این معنی را بدین سان تعبیر كنند كه انسان از روی سرشت خود ناگزیر است اجتماعی تشكیل دهد كه در اصطلاح ایشان آن را مدنیت/تمدن/شهرنشینی گویند و معنی عمران همین است. «بنابراین، مفهوم تمدن به شرایطی بازمیگردد كه تولید مشترك نیرو، ثروت، تعامل اجتماعی و فرهنگی و نوآوری را ممكن میسازد. فرد به عنوان عضو تمدن حس هویت، تعلق و زندگی هدفمند دارد. تمدنها مرزهای حقوق، امتیازات و مسئولیتها را تعیین میكنند رجایی،۱۳۸۲

انقلاب اطلاعاتی

دانیل بل، جامعه شناس، در سال ۱۹۷۳ ظهور جامعه‌ای را پیش بینی كرد و آن را «جامعه پساصنعتی» نامید. او حركت بشر را از تاكید بر تولید كارخانه‌ای و صنعتی به پردازش و آمایش، بازچرخه و خدمات مدنظر قرار داد. به گفته بل جامعه اطلاعاتی جدید سه ویژگی اصلی داردBell۱۹۷۳

۱- در گیر و دار دگرگونی از تولید كارا به جامعه خدمات است؛

۲- با كدگزاری دانش نظری برای ابداع و اختراع در فناوری تاكید می‌ورزد؛

۳- «فناوری فكری» تازه‌ای ایجاد میكند كه به منزله كلید تحلیل نظامها و نظریه تصمیم‌گیری به كار می‌آید.

اندیشمندان جدید روی هم رفته از مفهوم «جامعه پساصنعتی» دست برداشته‌اند، زیرا گمان می‌كنند كه خیلی مهم است و به این معنا اشاره دارد كه جامعه جدید استمرار گذشته است، در حالی كه جامعه اطلاعاتی نوع تازه‌ای از جامعه انسانی است كه «ابزارمندی اطلاعات»؛ یعنی زیرساخت عمومی مبتنی بر رایانه، جانشین كارخانه و «مرزدانش» به بازار بالقوه تبدیل شده است. جامعه داوطلبانه جای فعالیتهای انسان دوستانه خصوصی و عمومی را گرفته است؛ نهادهای اجتماعی افقی مانند جامعه مدنی جانشین نهادهای عمومی عمودی و متمركز شده است و «روح جهان گستری»؛ یعنی همزیستی‌ای كه انسان و طبیعت بتوانند هماهنگ با یكدیگر زندگی كنند،به جای «روح آزادی انسان» قرار گرفته است. تاریخ مهم برای جامعه اطلاعاتی و برای تمدن، سال ۱۹۸۹ میلادی است كه شبكه جهانی اینترنت ابداع شد و اهمیت این ابداع با انقلاب كشاورزی و انقلاب صنعتی برای جامعه‌های كشاورزی و صنعتی برابر است. سال ۱۹۸۹ از این نظر مهم است كه شیوه اطلاعاتی اندیشه، شیوه تولید و قاعده‌های بازی با یكدیگر همراه شدن(Fukuyam۱۹۸۹)

ویژگیهای تمدن جدید

همانطور كه گفته شد، تمدن وضعیتی است كه فرایند تولید توام با قدرت سیاسی، ثروت اقتصادی، ارزشهای فرهنگی و حتی خاطرات را امكان پذیر میسازد. از آنجا كه جهان گستری رابطه میان واحدهای تشكیل دهنده خود را بسیار فشرده و پیچیده كرده است، بسیاری توقع دارند نتیجه آن همگونی باشد و اگر نوعی روند همگنی در كار باشد، در حوزه زمان است. زبان انگلیسی به زبان دنیای جهان گستر تبدیل شده است، اما واقعیت این است كه اگر همه هم بتوانند به زبان انگلیسی صحبت كنند، به معنای این نیست كه جهان همگن شده است .

---