جای خالی سلحشوران در سینما

نگاهی به تصویر قهرمان های جنگ در سینمای ایران

یکی از وجوه منحصر به فرد دفاع مقدس در مقایسه با سایر کارزارهای جنگی تاریخ معاصر جهان، ظهور اسوه های بزرگ در جبهه ها بود. از رادمردانی چون چمران ها و باکری ها و همت ها که نامشان بر تارک تاریخ ایران می درخشد تا هزاران عاشقی که از میان کوچه و بازار و مدرسه و روستا و... برخاستند و هر یک پهلوانی در ثبت درخشان ترین مقطع تاریخی این دیار شدند.

با این حال با بررسی عملکرد سینمای ایران می توان دریافت که یکی از ضعف های بزرگ آن، عدم ادای دین به این قهرمان های بزرگ و اسوه های بی نظیر تاریخی بوده است. متأسفانه سینماگران ایرانی به جای مراجعه به این شخصیت های جاودان و مانایی که سرافرازانه به شهادت رسیده یا درحال زندگی در جامعه هستند، به سراغ موضوع هایی رفتند که نتیجه ای جز ایجاد شبهه و گاه توهین به این بزرگان در پی نداشته است. در شرایطی که هالیوود جنگجویان خونریز خود را در عراق به عنوان منجیان بشریت نمایش می دهد، کارگردان محبوب ما فیلمی چون «پدر» را تولید می کند که نوعی محاکمه رزمندگان است برای این که چرا در مقابل هجوم بیگانه ایستادگی کردند. در این فیلم که «ابراهیم حاتمی کیا» آن را ساخته، یکی از مردان جنگ به نمایش درآمده که در مقابل پرسش های فرزندش درباره این که چرا در برابر هجوم دشمن ایستاد، هیچ جوابی برای گفتن ندارد.

در روزهایی که سینماگران آمریکایی با مشورت و سرمایه گذاری، جانفشانی های سربازان خود برای مبارزه با هیولاها در افغانستان را به تصویر می کشند، کارگردان محترم ما فیلمی چون «بیداری رویاها» را می سازد که در آن درباره سلامت و صلابت رزمندگان شک و شبهه ایجاد می شود و بازگشت این قهرمانان ملی به وطن، جز پدید آوردن ناراحتی و غصه و جدایی ثمری ندارد. تا آنجا که بازگشت یک رزمنده به کشور پس از سال ها اسارت، معنایی جز از هم گسستن یک خانواده و اندوهگین شدن نزدیکان آن آزاده در پی ندارد. در شرایطی که کارگردان های هالیوودی در ستایش فرماندهان خود آثاری مغایر با واقعیت را می سازند، در سینمای ما یک فیلمساز، «دموکراسی تو روز روشن» را به تصویر می کشد که باز هم تقدس شهدا را زیر سؤال می برد. به این آثار می توان فیلم های دیگری همچون «سیزده ۵۹» را نیز اضافه کرد که تصویری کاریکاتورگونه از قهرمانان جبهه ترسیم کرده است؛ فیلمی که در آن تصویری خلاف واقع از رزمندگان ارائه می شود. تمام افرادی که در این فیلم به نوعی بازمانده جبهه معرفی می شوند، مبتلا به مشکلات اخلاقی و روحی بوده و منزوی و گوشه گیر، زندگی سختی را می گذرانند. در این فیلم اثری از شکوهمندی و عزت سربازان اسلام دیده نمی شود. حتی در آن نشان داده می شود که فرزند یک سردار دلاور جنگ، هیچ نسبتی با فرهنگ ارزشی و انقلابی ندارد و با یک پسر خلافکار، ارتباط نامتعارف دارد!

مشکل این فیلم ها که بعضا ناخواسته بوده گرفتار شدن آنها در یک تناقض فکری است به این معنی که میان دو مفهوم مقاومت و جنگ تمایزی قائل نشده اند. نمی توان هم جنگ را محکوم کرد و هم مقاومت را. محکوم کردن مقاومت، خود نوعی حمایت از جنگ طلب ها و متجاوزان است و برعکس، آنجا که باید ایستادگی مردم در برابر جنگ ستایش شود، ماهیت جنگ محکوم شده است.

البته معدود فیلم هایی هم در چند سال اخیر ساخته شده اند که تلاش هایی تحسین آمیز برای نمایش بزرگی و پهلوانی سرداران و پاسداران کشورمان محسوب می شوند. از جمله این فیلم ها می توان «به کبودی یاس» را نام برد. این فیلم به کارگردانی «جواد اردکانی»، بخشی از سلوک و زندگی حماسه آمیز سردار «شهید عبدالحسین برونسی» را به تصویر کشیده است و یا فیلم «شب واقعه» به کارگردانی «شهرام اسدی» که یکی از نیروهای مجاهد مردمی با نام شهید «دریاقلی سورانی» را به مردم معرفی می کند. حتی قسمت اول مجموعه سه گانه «اخراجی ها» ساخته «مسعود ده نمکی» هم با وجود برخی ضعف ها و کاستی ها به دلیل یادکرد از یک قهرمان حقیقی به نام «مجید» جای تقدیر دارد. فیلم «شور شیرین» هم یکی دیگر از این خط شکنی ها بود که باز به همت جواد اردکانی یاد شهید کاوه را زنده کرد. اما متأسفانه چنین نمونه هایی در سینمای ایران بسیار نایاب است.

این امر فقط به فیلم های سینمایی محدود نشده، بلکه در سریال های تلویزیونی نیز عدم بازنمایی اسوه های دفاع مقدس، یک درد فرهنگی محسوب می شود. در چند سریالی که طی یکی دو سال اخیر با موضوع جنگ تحمیلی به نمایش درآمده، قهرمان پردازی براساس شخصیت سرداران و شهدای بزرگ دیده نمی شود. به عنوان مثال در یکی از این سریال ها با عنوان «قفسی برای پرواز» ماجراهای یک جوان عاشق پیشه روایت می شود که برای یافتن معشوق خود به خرمشهر می رود، اما این مسافرت با حمله دشمن به آن شهر همزمان می شود و به این ترتیب او به اسارت درمی آید. در اسارتگاه هم کمتر نشانی از ایستادگی ها و پایمردی های آزادگان به شکل واقعی ترسیم شده است و اکثر افرادی که در آنجا می بینیم، فاقد ویژگی های یک رزمنده ایرانی مسلمان به معنی حقیقی هستند.

قسمت های اول سریال «ستایش» هم به دوران جنگ می پرداخت. در این سریال هم متأسفانه به جای به تصویر کشیدن آن همه رزمنده دلاور، اما گمنام، داستان جوانی به نمایش درآمد که از حضور در جبهه هراس داشت و در نهایت نیز درگیرودار فرار از خدمت سربازی کشته شد!

در سریال «همچون سرو» هم اساساً هیچ نشانی از حال و هوای دفاع مقدس نبود. این سریال داستان تعدادی زن و مرد جوان است که در یک اردوگاه به سر می بردند و روابط میان آنها ماجراهای آن را شکل می داد. «همچون سرو» در واقع یک فیلم رمانتیک دختر- پسری بود که محل رخ دادن اتفاقات آن با جبهه تلاقی پیدا کرد!

دو سریال «نابرده رنج» و «در چشم باد» هر چند وضعیت ایده آل تری نسبت به سایر سریال های دفاع مقدسی داشتند، اما این دو اثر هم نتوانستند حق مطلب را درباره قهرمان های جنگ تحمیلی آن طور که باید ادا کنند. سریال اول، به تقلید از «اخراجی ها» روایت حضور تعدادی خلافکار در جبهه، به بهانه پیدا کردن یک گنج است. در «نابرده رنج» این نوع کاراکترها محوریت داشتند و تمرکز داستان بر خلافکارها بود، اما سایر شخصیت هایی که به چهره واقعی رزمندگان نزدیک تر بودند، در حاشیه قرار داشتند. قسمت های پایانی سریال «در چشم باد» هم به جنگ و آزادی خرمشهر ختم شد. درا ین قسمت ها لحظاتی از فرماندهی شهیدحسن باقری به نمایش درآمد. با این حال، این تصاویر بسیار کوتاه و اندک بودند.

در این میان سریال «شوق پرواز» یک استثناست. سریالی که سال گذشته از سیما پخش می شد و یکی از اسوه های جهاد و مقاومت به نام شهید «عباس بابایی» را به تصویر کشیده است؛ سریالی که هر جمعه شب بخش هایی از زندگی این قهرمان فدا شده در راه انقلاب و اسلام را نمایش می دهد.

یکی از راه های ترویج فرهنگ اسلامی و انقلابی در جامعه، پرداختن به شخصیت های اسوه و الگویی همچون شهدا و مبارزان انقلابی است. صداوسیما توانایی بیشتری برای عملی ساختن این امر دارد. این رسانه ملی می تواند یکی از برنامه های ثابت خود را تولید سریال های فاخر و پرجاذبه درباره زندگی و مبارزات سرداران و شهیدان دفاع مقدس قرار دهد. یعنی در طول سال چندین سریال مثل «شوق پرواز» ساخته شود.

آرین امیدوار