تنوع فرهنگی جهان اسلام و چالش های موجود در عصر جهانی شدن

علی رغم تنوع فرهنگی و جغرافیایی جهان اسلام و وجود ارزشها و عقاید مشترک, جهان اسلام می تواند در اتخاذ یک استراتژی جهانی با بکارگیری تکنولوژی ارتباطی جدید, رایانه ها و ماهواره ها برای افزایش همکاری های اطلاعاتی, اقتصادی و اجتماعی بهره جوید برای اجرای چنین برنامه ای جهانی نیاز بیشتر به همکاری و تعهد دولتهای اسلامی وجود دارد تا تلاش صادقانه ای در همه بخشهای مرتبط صورت گیرد و جامعه جهانی اسلام به توسعه اجتماعی – اقتصادی و فرهنگی دست یابد

علی‌رغم تنوع فرهنگی و جغرافیایی جهان اسلام، اکثریت مسلمانان ویژگیهای دینی، اجتماعی و زبانی مشترکی دارند. این ارزشها و عقاید مشترک می‌‌تواند نقاط پیوندی برای همکاری بیشتر بین دولتهای مختلف به منظور اتخاذ یک استراتژی جهانی برای افزایش جریان تجارت، سرمایه‌گذاری و اطلاعات و جابه‌جایی انسانها در منطقه جهان اسلام و همچنین در ارتباط با بقیه جهان فراهم آورد. برقراری چنین پیوندهایی با به کارگیری تکنولوژی ارتباطی جدید، رایانه‌های الکترونیکی و پخش ماهواره‌ای تسهیل می‌‌شود. اگر تلاشهای صادقانه‌ای در همهٔ بخشهای مرتبط صورت گیرد. با اجرای چنین برنامه‌ای جهان اسلام به توسعه اقتصادی و اجتماعی می‌‌رسد. لذا یک نیاز فوری به تعهد بیشتر دولتها و افراد و همچنین اقداماتی برای درک گسترده و ارتباطات فزاینده در عرصه‌های مرتبط با تجارت، بازرگانی، کار، اطلاعات، علم و تکنولوژی وجود دارد.

چالش‌های اصلی

امروزه چالشهای داخلی و خارجی زیادی در مقابل مسلمانان وجود دارند. به خاطر گستره محدود این مطالعه، ما روی چالشهای زیر در مقابل جهانی شدن تمرکز خواهیم کرد:

۱- چالش سیاسی

۲- چالش فکری

۳- چالش اقتصادی

۴- چالش جهانی

۵- چالش اخلاقی

چالش سیاسی

اتخاذ سیاست قوی همکاری بین مسلمانان و تنظیم سیاستهای مشترک، منافع منطقه‌ای و جهانی مسلمانان را تضمین می‌‌کند. اگر دولتها نیاز به مشروعیت برای حکومت کردن دارند، تلاشهای جدی باید برای تجدید سنتهای سیاسیشان و دموکراتیزه کردن فرایند سیاسی برای اجازه مشارکت عمومی صورت گیرد. باید به مردم اختیار بیشتری برای پیشبرد منافع ملی بدهند و رهبران را به خاطر عملکردشان پاسخگو و مسئول سازند و باید از حقوق و آزادیهای فردی در مقابل اشکال مختلف بی‌عدالتی و تبعیض دفاع کنند. قدرت در اسلام برای ایجاد یک سلسله نیست بلکه امانتی است که باید توسط رهبری صادق، مسئول، معنوی و با اخلاق به اجرا در آید. وحدت و برادری اصول اساسی اسلام هستند. هدف سازمان کنفرانس اسلامی تلاش برای گسترش وحدت و تفاهم بین دولتهای عضو است، اما مسلمانان امروز بیش از هر زمان قبل دچار تفرقه هستند.

چالش فکری

مسلمانان در اوج تمدنشان، در همه رشته‌های علمی مثل علوم، هنر، معماری، ستاره‌شناسی، ریاضیات و پزشکی سرآمد بودند. اما اکنون مسلمانان به دلیل طرد علوم انسانی و علوم تجربی دیگر سرآمد نیستند به خاطر حفظ هویت اسلامی‌اشان خواستار آموزش مذهبی و محافظه‌کارانه شده‌اند.

مفهوم علم و مشتقاتش ۸۸۰ بار در قرآن آمده است که این تکرار کسب دانش را برای هر مسلمانی واجب می‌‌سازد. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم) با فرمایش اینکه «کسب دانش وظیفه هر زن و مرد مسلمانی است» ارزش دانش را بازشناسانده و همچنین مسلمانان را به سفر کردن برای یادگیری دانش دیگران، حتی به چین و استفاده از آن برای پیشرفت مسلمانان سفارش کرده است. در حال حاضر کشورهای اسلامی، با وجود چالشهای اقتصادی جهانی، اعتبارات بسیار کمی را برای اصلاح ظرفیتهای فکری جوامع‌شان تخصیص می‌‌دهند.

نهادهای آموزشی و تربیتی به قدر کافی مجهز به تأمین نیازهای مسلمانان برای پیشرفت تکنولوژیکی و علمی نیستند. در بین مسلمانان نسبت به گروههای دیگر در جهان بیسوادان بیشتری وجود دارند. جای بسی تأسف است که می‌‌بینیم، بسیاری از متخصصان مسلمان به خاطر نبود انگیزه مناسب، حقوق ناکافی، تسهیلات تحقیقی ناکافی، کمبود فرصت‌ها و پیامدهای سیاسی در خدمت غیر مسلمانان هستند. همانطوری که برنده جایزه نوبل، نقیب محفوظ می‌‌گوید: «قدرت یک کشور، دیگر به وسیله توان نظامی، اندازه جمعیت، موقعیت جغرافیایی یا منابع معدنی اندازه‌گیری نمی‌شود، بلکه قدرت یک کشور بوسیله تعداد علما و دانشمندانش و استعدادهای نوآورش و توانایی کشف، دستیابی و به کاربری‌اش اندازه‌گیری می‌‌شود.»۱

چالش اقتصادی

این چالش شاید بزرگترین چالش رودروی مسلمانان، تحت نظام جهانی شدن است. یک نیاز فوری به سیاستهای اقتصادی مؤثر و منطقی به منظور دستیابی به خود اتکایی در تولید، مخصوصاً در کشاورزی، و تأمین غذا برای کاهش وابستگی به بقیه جهان وجود دارد. خود اتکایی با تشویق به تولید داخلی، امنیت ملی را بالا می‌‌برد. همان طوری‌که پرفسور العطاس اظهار می‌‌دارد؛ هدف نهایی توسعه در اسلام، دستیابی به سعادت بوسیله تعادل نیازهای مادی و روحی بشر است.۲

باید با همکاری چند کشور مقدماتی برای تشویق به تولید منطقه‌ای با پشتوانه قوی تحقیقی، آموزشی و سرمایه‌گذاری برای تجارب کشاورزان کوچک فراهم شود. اقتصاد برپایه علم جدید، تکنیکهای جدید را برای بهبود میزان تولید و رقابت ابداع کرده است. دولتها باید محیط اقتصادی سالمی را بر پایه سیاستهای اقتصادی کلان مناسب برای تسهیل آزادی بازار و ایجاد انگیزه فراهم آورند. مؤسسات مالی مثل بازارهای پول، بازارهای سهام و بازارهای سرمایه برای ارتقاء توسعه در جوامع اسلامی ضروری هستند. همچنین تأکید بر عوامل بومی و محیطی در توسعه برای تداوم رشد ضروری است.

همکاری اقتصادی باید به منظور افزایش عامل تحرک در راه اندازی اتحادیه های گمرکی، توافقات دو جانبه و چند جانبه، مناطق آزاد تجاری و گروههای منطقه‌ای صورت گیرد. نظریه مزیت نسبی براساس تجارت منطقه‌ای در محدوده جهان اسلام نسبت به تجارت با بقیه جهان، به مسلمانان بهتر کمک می‌‌کند. مسلمانان برای افزایش قدرت معامله جمعی و تأثیرگذاریشان بر اقتصاد جهانی، باید قادر به رعایت استانداردهای بین‌المللی و کسب مزیت نسبی باشند.

چالش جهانی

تغییرات اخیر در نظامهای تجاری، مالی و پولی جهانی به خاطر منافع تعداد کمی از کشورها (مخصوصاً گروه ۷) است. غیر عاقلانه است که فکر کنیم که جهانی شدن برای آزادی اقتصاد بازار است. اقتصاد جهانی با هدف کمک به شرکت‌های چند ملیتی، اتحادیه‌های مالی بزرگ و منافع کشورهای قدرتمند تنظیم شده است. و رأی قدرت اقتصادیشان، کنترل آنها بر سرمایه جهانی، تکنولوژی، مدیریت، ارتباط، تحقیقات و اخبار، عوامل تعیین کننده اصلی است. در حال حاضر کشورهای مسلمان نه به تنهایی و نه به طور جمعی، توانایی مقابله با فشارهای بازیگران جهانی جدید را ندارند. در حالیکه هفتاد و پنج درصد ذخیره منابع گاز ونفت جهان در کشورهای مسلمان قرار دارد اما آنها حق اظهار نظر در مورد تصمیمات بهره برداری جهانی از صنعت را ندارند. مقاله اخیر دراکونومیست بیان می‌‌دارد که انرژی، با مقدار تجارت جهانی حداقل از ۷/۱ تا ۲ میلیارد دلار در یک سال، بزرگترین صنعت جهان است. به علاوه شورای جهانی انرژی تخمین می‌‌زند که سرمایه‌گذاری جهانی در بخش انرژی بین سالهای ۱۹۹۰ و ۲۰۲۰، جمعاً حدود ۳۰ میلیارد دلار براساس قیمتهای ۱۹۹۲ خواهد بود.۳ یک نیاز فوری به تأسیس شرکتهای چند ملیتی شبیه به شرکت نفت مالزی (پتروناس) و سازمانهای منطقه‌ای مثل بانک توسعه اسلامی برای افزایش رقابت وجود دارد. بسیج عواملی چون کار، سرمایه و کالا بخشهای مهم اقتصاد جهانی هستند.

چالش اخلاقی

تلاش صادقانه برای ساخت یک جامعه اخلاقی و عادلانه، وظیفه همه مسلمانان است. چالش‌های کنونی رودر روی مسلمانان این حقیقت را آشکار می‌‌سازد که اصول بنیادین اسلامی مثل عدالت، آزادی و برابری به اجرا در نیامده‌اند. اصول اخلاقی اسلام، ساختاری را برای عملکرد جامعه اسلامی که همه جنبه‌های زندگی انسانی را پوشش دهد، بنیان می‌‌نهد. اسلام به مفهوم عدالت اجتماعی، عدالت اقتصادی، توزیع برابر درآمد، آزادی فرد و وظایف و مسئولیتهای دولت توجه ویژه‌ای می‌‌کند. عالم بزرگ مسلمان، امام غزالی، اسلام را «به تلاشی مساوی برای امرار معاش از یک سو و تلاش به خاطر خدا از سویی دیگر» خلاصه می‌‌کند. پس هدف تخصیص منابع در اسلام افزایش رفاه همه است و نه افزایش رفاه عده‌ای محدود براساس نظام جهانی شدن. فرآیند غیر مذهبی جهانی شدن مخالف تعالیم اسلامی است. تعالیم اسلامی شامل یک جهان بینی ویژه، مجموعه‌ای از ارزشها، هنجارهای فرهنگی و کاربردشان در زندگی روزمره است. به طور کلی، سازمان ملل، برنامه کارش را به منظور کاهش تأثیر جهانی شدن بر جوامع جهانی در مواجهه با هفت چالش اصلی اینگونه پیشنهاد می‌‌کند.

---