آقابزرگ تهرانی؛ احیاگر میراث شیعی

یکم اسفند ۱۳۴۸ یکی از مفاخر مهم حوزه علمیه شیعه دار فانی را وداع گفت. شیخ آقابزرگ تهرانی، فقیه و کتاب‌شناس شیعی یکی از مفاخر حوزه بود که سال‌ها در جهت حفظ میراث حوزه کوشید و از خود نام نیک به ‌جای گذاشت. وی یازدهم ربیع‌الاول ۱۲۹۳ به دنیا آمد.

یکم اسفند ۱۳۴۸ یکی از مفاخر مهم حوزه علمیه شیعه دار فانی را وداع گفت. شیخ آقابزرگ تهرانی، فقیه و کتاب‌شناس شیعی یکی از مفاخر حوزه بود که سال‌ها در جهت حفظ میراث حوزه کوشید و از خود نام نیک به ‌جای گذاشت. وی یازدهم ربیع‌الاول ۱۲۹۳ به دنیا آمد.

به دلیل تقارن تولدش با ربیع الاول و ماه تولد پیامبر اسلام نامش را محمدمحسن گذاشتند. زمانی که برای گرفتن شناسنامه نام خانوادگی معمول شد او فامیلی منزوی را برای خود برگزید. با این وصف، او با عنوان آقابزرگ تهرانی یعنی نام پدربزرگش در بین عوام و خواص شناخته شد. از روزگار نونهالی برای آموختن به مکتبخانه رفت و قرآن، نصاب الصبیان و عربی را فراگرفت. گرچه ابتدای امر بنا بر زندگی خودنوشتش چندان علاقه ای به تحصیل نداشت و در دکان بزازی برادرش در بازار اوقات می گذراند، اما کم کم شوق آموختن در او ایجاد شد و خیلی زود به کسوت اهل علم درآمد. در کنار علم آموزی و تکمیل تحصیلات حوزوی از همان جوانی شوق کتابخوانی او را برآن داشت که چند کتاب تهیه کند و با خط زیبای خود آنها را استنساخ کند. این مرحله یکی از مقاطع مهم زندگی اوست. آقابزرگ با این هدف در مسیر احیای متون و میراث علمی و فرهنگی شیعه گام نهاد. شیخ آقا بزرگ تهرانی دوبار به عتبات عالیات سفر کرد.

بار اول در بیست سالگی همراه برادرش برای زیارت و بار دوم در بیست و دو سالگی برای ادامه تحصیل. ایشان ابتدا عازم نجف اشرف شد و بعد از فوت آخوند خراسانی در سال ۱۳۲۹ در کلاس درس آیت​‏الله‏ میرزای شیرازی در سامرا حاضر شد و مدت شش سال در آن جا اقامت گزید. بعد از آن تا سال ۱۳۳۷ هجری به کاظمین هجرت کرد و دوباره به سامرا بازگشت و سرانجام بعد از ۱۸سال یعنی در سال ۱۳۵۴ دوباره به نجف اشرف بازگشت و تا آخر عمر در همان شهر علم و فضیلت سکونت کرد. وی در دوران تحصیل در نجف از محضر استادان برجسته حوزوی دانش ها آموخت. جد، جهد و اهمیتی که به روایت و نقل حدیث داشت باعث شد علما و فقهای زیادی برای او اجازه نامه روایتی بنویسند.

آقابزرگ سال ۱۳۲۹ به کاظمین رفت و به منظور تدوین بزرگ ترین دائره المعارف کتاب شناسی شیعی، یعنی «الذریعه الی تصانیف الشیعه» به تحقیق و تتبع پرداخت. چندی بعد به سامرا رفت و ضمن ادامه کار خود در آنجا، در مجلس درس میرزامحمدتقی شیرازی نیز حاضر شد. سال ۱۳۳۵ قمری (۱۹۱۷ میلادی) به کاظمین بازگشت. دو سال در آنجا ماند و باز به سامرا رفت.

سال ۱۳۵۴ قمری (۱۹۳۵ میلادی) به نجف بازگشت و برای تکمیل و چاپ الذریعه که آن را یک دائره المعارف بزرگ شیعی است، تلاش خستگی ناپذیری کرد و رنج سفر را بر خود هموار کرد و به کتابخانه های مهم ایران، مصر، عراق، سوریه و فلسطین و حجاز سر زد. می گویند وی ۶۲ کتابخانه را شخصا کاوش کرد و فهرست های بسیاری از کتابخانه های دیگر را نیز مورد مطالعه قرار داد. اهمیت الذریعه به این دلیل است که تا پیش از این دائره المعارف های بزرگ اسلامی که از سوی دیگران تهیه می شد آثار بزرگان شیعه مورد بی اعتنایی قرار می گرفت. آقابزرگ همیشه در تلاش و تکاپو و شیفته کار و تحقیق بود.

فاضل اسدی