برنامه ریزی جهانگردی پایدار

پایداری عوامل فرهنگی و اجتماعی, بدین معنی كه توسعه موجب كنترل انسان بر زندگی خود می شود و توسعه با عوامل فرهنگی و ارزشی كه در این راه تحت تاثیر قرار می گیرند منافات ندارد و موجب تقویت هویت جامعه می گردد

●تعریف توسعه پایدار از دید كلان

حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی برای تعادل بخشیدن به حیات انسانها و دست‌یابی به توسعه پایدار و ارگانیك كه روند تكامل تمدن بشری را در پی خواهد داشت. از چنان اهمیتی برخوردار است كه یك بسیج عمومی، جهانی، دولتی و مردمی را می‌طلبد. مردم باید محیط‌های طبیعی و فرهنگی را به عنوان نهاد همبستگی معنوی در اجتماعات محلی خود تلقی كنند و بپذیرند كه همانگونه كه با انهدام و تخریب منابع طبیعی زندگی بشر به مخاطره می‌افكند، امروزه اهمیت حفاظت از محیط زیست كه میراث‌های طبیعی و فرهنگی در آن جای گرفته‌اند در تمامی كشورها بر همگان روشن است. (رضوانی، ۱۳۷۸، ص ۶۷)

۳ اصل اساسی پایداری عبارتند از:

- پایداری زیست محیطی، بدین معنی كه توسعه با حفظ فرایندهای زیست محیطی، بیولوژیك و منابع ذیربط سازگار است.

- پایداری عوامل فرهنگی و اجتماعی، بدین معنی كه توسعه موجب كنترل انسان بر زندگی خود می‌شود و توسعه با عوامل فرهنگی و ارزشی كه در این راه تحت تاثیر قرار می‌گیرند منافات ندارد و موجب تقویت هویت جامعه می‌گردد.

- پایداری اقتصادی بدان معنی است كه توسعه از نظر اقتصادی با راندمانی بالا انجام شده، به گونه‌ای است كه نظارت و كنترل لازم بر منابع اعمال می‌شود و می‌توان آن را برای نسلهای آینده حفظ كرد. (پارسائیان و اعرابی، ۱۳۷۷، ص ۳۵۲)

در كنفرانس سازمان ملل در زمینه محیط زیست و توسعه، معروف به «اجلاس زمین» در ریودوژانیرو سال ۱۹۹۲، توسعه پایدار در بند ۲۱ دستور كاربه تصویب رسیده تشریح و تبیین شد. در حال حاضر توسعه پایدار به عنوان روشی تازه مطرح است كه جوامع می‌توانند به این وسیله درباره سطح زندگی، عدالت اجتماعی و حفظ منابع بیندیشند.

بعد از كنفرانس ریو در سال ۱۹۹۲، كمیته محیط زیست سازمان جهانی گردشگری فعالیت‌هایی را انجام داد و توسعه گردشگری پایدار به این شكل تعریف كرد:

توسعه گردشگری پایدار نیازهای گردشگران فعلی و مناطق میزبان را برآورده و شانس آیندگان را حفظ و تقویت می‌كند. توسعه گردشگری پایدار منجر به مدیریت منابع تمام مناطق به شیوه‌ای می‌شود كه نیازهای اقتصادی و اجتماعی و زیبایی‌شناسی را برآورده و تعامل فرهنگی، فرایندهای اكولوژیكی، تنوع حیات و سیستم‌های حمایت از حیات حفظ می‌شود.

در این تعریف توسعه پایدار به عنوان فعالیتی شناخته شده است كه نه تنها منابع طبیعی و فرهنگی را حفظ كند، بلكه ظرفیت آن را برای ایجاد درآمد و اشتغال افزایش دهد. برای دستیابی به موفقیت در یك جامعه، گردشگری به بهبود زندگی ساكنین و حفاظت از محیط زیست محلی، طبیعی و فرهنگی برنامه‌ریزی و مدیریت شود.

اهداف گردشگری پایدار به عنوان الگویی برای توسعه پایدار عبارتند از:

الف) اصلاح كیفیت زندگی جامعه میزبان

ب) تامین تجارب كیفی برای بازدیدگر

ج) حفاظت محیط زیست جامعه میزبان

تاكید بر كیفیت زندگی مبین آن است كه گردشگری پایدار از هدفهای محدود كمی رشد و كسب درآمدهای اقتصادی فراتر می‌رود. و مواردی مانند امنیت، حفظ ارزشهای فرهنگی، دسترسی به خدمات، مالكیت واحد مسكونی، داشتن اوقات فراغت، رفاه اقتصادی و مشاركت و اشتغال مطمئن را شامل می‌شود.

با این نگرش حفاظت از فرهنگ و ارزشهای فرهنگی و انسانی علاوه بر آنكه جنبه مهمی از توسعه پایدار محسوب می‌شود، برای حفاظت از محیط زیست نیز اهمیت اساسی دارد.

توسعه پایدار گردشگری دارای دو بعد اصلی حفاظت از محیط زیست و منابع گردشگری و میراث فرهنگی و یك مفهوم اساسی و كلیدی «ظرفیت‌پذیری» است. این ابعاد اصولاً در چارچوب ظرفیت‌پذیری و سنجش مرزهای آن در قالب تعیین خط مشی و برنامه‌ریزی‌های منسجم و یكپارچه محلی به اجرا در می‌آید.

ظرفیت‌پذیری (Carring capacity) دارای دو بعد اساسی است. كه یك بعد آن اجتماعی (Sociological carring capacity) و بعد دیگر آن اكولوژیكی (Ecological carring capacity) است.

و به طور كلی منظور از ظرفیت‌پذیری شامل موارد زیر است:

۱- چه تعدادی مسافر می‌تواند از یك مكان بازدید كند بدون اینكه آب و هوا محیط آلوده شوند بدون اینكه حیات وحش آسیب ببیند.

۲- ساكنان افراد محلی تحمل پذیرایی از چه تعداد گردشگر را دارند.

۳- چه تعدادی می‌توانند در یك مكان اقامت گزینند بدون اینكه شلوغی و هیاهو را احساس كنند.

۴- منابع آب، تاسیسات زیربنایی و روبنایی چه میزان جمعیت را پاسخگو هستند.

●خصوصیات گردشگری پایدار

۱- حفظ منابع به صورت پایدار

۲- بازاریابی و تبلیغات مناسب

۳- كاهش بیش از حد مصرف و اتلاف منابع

۴- حفظ تنوع

۵- استراتژیك بودن در برنامه‌ریزی

۶- حفاظت از نظام اقتصاد محلی برای حفظ محیط زیست

۷- مشاركت محلی مردم در برنامه‌ریزی

۸- مذاكره با افراد با نفوذ محلی

۹- انجام تحقیقات در جهت بهبود كیفیت خدمات

۱۰- آموزش نیروی انسانی ماهر

۱۱- كنترل و نظارت بر فعالیت‌های خدماتی و استفاده از تجارب دیگران

●توسعه پایدار و برنامه‌ریزی جهانگردی

توسعه در هر بعدی نیازمند برنامه‌ریزی می‌باشد و در واقع برنامه‌ریزی نقش مهم و كلیدی در توسعه اعم از اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایفا می‌كند. گرچه توجه به نقش برنامه‌ریزی در توسعه در كشورهای توسعه یافته دارای سابقه‌ای نسبتاً طولانی می‌باشد و این گونه كشورها به منظور دستیابی به یك توسعه پایدار همواره از برنامه‌ریزی علمی و دقیق بهره برده‌اند اما در كشورهای حال توسعه عموماً كمتر به این امر توجه كافی داشته‌اند.

به هر حال امروزه تمام كشورها اعم از توسعه یافته و در حال توسعه و حتی كشورهای عقب مانده نیز پذیرفته‌اند كه هر توسعه‌ای تنها با برنامه‌ریزی امكان‌پذیر است. این موضوع به خصوص در ارتباط با توسعه پایدار بیشتر اهمیت می‌یابد. توسعه گردشگری پایدار، به دلیل اهمیت آن و اثرات بالقوه مثبت و منفی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و زیست محیطی كه می‌تواند داشته باشد بدون برنامه‌ریزی امكان‌پذیر و دست یافتنی نخواهد بود.

به طور كلی برنامه‌ریزی قادر است تا نقش مهم و كلیدی در حل تضادهایی كه این توسعه می‌تواند ایجاد نماید، ایفا كند. توسعه گردشگری از یك سو می‌تواند اثرات و منافع مثبت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و زیست محیطی در جامعه گردشگرپذیر داشته باشد و از یك سوی دیگر دارای اثرات منفی در تمامی ابعاد و به خصوص در بعد زیست محیطی ایجاد نماید. ایجاد تعادل در این زمینه به گونه‌ای كه اثرات مثبت بیش از اثرات منفی باشند نیازمند اتخاذ سیاست‌گذاری اصولی از طریق فرایند برنامه‌ریزی می‌باشد. (خاكساری، ۱۳۸۲، ص ۵۲)

فرایند برنامه‌ریزی می‌تواند به منظور توسعه پایدار گردشگری در ابعاد زیر موثر واقع شود.

۱- همسو كردن توسعه گردشگری با سایر بخش‌های اقتصادی كشور

۲- برنامه‌ریزی، سازمان‌دهی و كنترل الگوهای كالبدی توسعه گردشگری

۳- حفاظت از منابع مهم و كمیاب طبیعی و زیست محیطی

۴- فراهم آوردن چارچوب مناسب جهت پیشرفت اقتصادی و مقاصد بازاریابی

با توجه به این مباحث می‌توان نتیجه گرفت كه در صورت فقدان یك فرایند برنامه‌ریزی، توسعه گردشگری می‌تواند ناكارآمد و ناهماهنگ با سایر بخش‌های اقتصادی و سازمان نیافته باشد كه منجر به ایجاد و یا تشدید اثرات منفی اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی- فرهنگی گردد. (خاكساری، ۱۳۸۲، ص ۵۲)

●توسعه پایدار و گردشگری پایدار

فلسفه گردشگری پایدار نشات گرفته از توسعه پایدار می‌باشد و لذا با توجه به اینكه توسعه پایدار از اصول و مبانی پیشرفت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در جهان محسوب می‌شود و به دلیل نقشی كه گردشگری می‌تواند در این زمینه به خصوص در كشورهایی مانند ایران ایفا نماید، لزوم و ضرورت توجه به گردشگری پایدار حائز اهمیت فراوان می‌باشد.

در عین حال گردشگری پایدار نتیجه ضرورت و نیاز به پاسخگویی و مقابله با اثرات منفی این صنعت در كشورها و یا به طور مقاصد گردشگرپذیر می‌باشد.

سیدجعفر صدیق زراعتی- بهار بیشمی