دكترین ظهور منجی در دوران معاصر با رویكرد عرفان

دكترین مهدویت مجموعه آموزه هایی است كه در اسلام مطرح شده و به ظهور منجی در روزگاران ستم بار و سیاه تاریخ مربوط است آموزه های اساسی نظیر فراگیری جهانی ظلم و جور, عطش و شدت انتظار و اضطرار انسان ها به عدالت گستری آسمانی, و قیام و خروش مستضعفان بر مستكبران, دكترین مهدویت را تشكیل می دهند

دكترین مهدویت مجموعه آموزه‌هایی است كه در اسلام مطرح شده و به ظهور منجی در روزگاران ستم بار و سیاه تاریخ مربوط است. آموزه‏های اساسی نظیر فراگیری جهانی ظلم و جور، عطش و شدت انتظار و اضطرار انسان‏ها به عدالت گستری آسمانی، و قیام و خروش مستضعفان بر مستكبران، دكترین مهدویت را تشكیل می‏دهند.

این دكترین با رویكردهای گوناگون از قبیل قرآنی، روایی، كلامی، سیاسی و غیره قابل تحلیل و تبیین است.

یكی از رویكردهایی كه می‏توان بر اساس آن دكترین مهدویت را تحلیل و تبیین نمود، رویكرد عرفانی به این مجموعه آموزه‏هاست.

از منظر عرفان، عالم سراسر تجلی اسمای الهی است؛ اگر گلی زیبا چشم نوازی می‏كند، اثر ظهور نام جمیل پروردگار سبحان است و اگر عظمت و جلال كوه، دل را متأثر می‏سازد، تجلی اسم عظیم و جلیل حق تعالی است. هیچ چیز در جهان نیست مگر این كه به گونه‏ای نامی از نام‏های او و پرتوی از انوار عالم تابش را منعكس و متجلی نموده و تمام پدیده‏ها ربطی با او داشته و رویی از او آشكار ساخته‏اند.

در چهارچوب عرفان نظری هر پدیده‏ای در ربط با اسمای الهی تحلیل، مشاهده و تبیین شده و معلوم می‏گردد كه با كدام یك از نام‏های الهی پیوند داشته و آن را نشان می‏دهد.

البته ممكن است بعضی پدیده‏های عالم مظهر چند نام از اسمای حق تعالی باشند، اما انسان مظهر همه نام‏ها و فراگیرنده تمام تجلیات اسمایی است. یعنی همه مظاهر نام‏های الهی در استعداد انسان بوده و این موجود برتر استعداد و توان تجلی همه اسما را دارد. اما چون در جهت فعلیّت و ظهور با محدودیت‌هایی از طرف نفس خود و عوامل گمراهی رو به روست، آشكاری همه این تجلیات میسر نبوده و همواره از جلوه یك نام به جلوه نام‏های دیگر دگرگون شده و میان قبض و بسط در گردش است. تاریخ كه سرگذشت انسان را به تصویر می‏كشد، در حقیقت اثر توالی تجلیات الهی در زندگی انسان بوده واز چینش قبض‏ها و بسط‌ها و جلوه‏های گوناگون اسمای حق پدید می‏آید.

تحلیل موقف تاریخی بشر این روزگار و نسبت او با نام‌هایی كه غیبت ولی‌الله اعظم و ظهور منجی عالم را اقتضا می‏كند، مساله اساسی این تحقیق بوده، كه مبانی ویژه‏ای دارد. در این پژوهش پس از طرح این مبانی در بخش اول به تحلیل شرایط تاریخی معاصر بر اساس مبانی در بخش دوم می‏پردازیم.

● بخش اول: مبانی عرفانی ظهور منجی

۱. انسان تجلّی گاه مطلق

عارفان اندیشمند جهان اسلام، عالم را سراسر جلوه‏های آثار و اسمای حق تبارك و تعالی دانسته و باور دارند كه در دار‌هستی غیر از ذات الهی و تجلیات انوار و اسمای او هیچ نیست و هر‌چه هست آینه و آیت خداوندگار یكتاست:

إِنّ الذات فی كسوهٔ التعینات الاسمائیّهٔ تتجلّی علی الاعیان الثابتهٔ، وفی كسوتها تتجلّی علی الاعیان الخارجیهٔ؛

ذات حق تعالی در لباس تعینات اسمای [در مقام علم الهی] بر اعیان ثابته (یعنی حقایق اشیاء) تجلی كرد و آنها را به پیدایی آورد و در لباس اعیان ثابته بر اعیان خارجی تجلی نمود [و آنها را در عالم شهادت آشكار كرد.

بنابراین همه مراتب عالم هستی ظهور تجلیات حق تعالی است. حضرت امام در‌این‌باره فرموده‏اند:

... فإن الرحمن مقام جمع بسط الوجود وظهوره من مكامن غیب الهویهٔ الی الشهادهٔ المطلقهٔ فكلما یظهر فی العلم و العین فهو من تجلیات الرحمهٔ الرحمانیهٔ والرحیم مقام احدیّهٔ جمع قبض الوجود وارجاعه الی الغیب فكلما یدخل فی البطون ویصل الی باب اللَّه فهو من الرحمهٔ الرحیمیهٔ... .

خداوند تعالی با رحمت عامه‏اش همه چیز را آفرید و بارقه‏های تجلی را بر خاك تابید و بارید و در خاك تیره از روح خود وزید و انسان را از تجلی مخصوصی بهره‏مند كرد كه علم كلیهٔ اسمای را به او ارمغان نمود. خدای رحمان تمام نام‏ها را در این نفخه روحانی بر انسان سرود و هر كه متذكر آنها گردید با گشایش باب اللَّه به مشاهده وجه رب رحیم توفیق یافته است. بنابراین، ایجاد و معاد، حیرت و ضلالت، رحمت و هدایت، فراق و وصال، قبض و بسط، تفكر و تذكر، همه و همه تجلی نام‏های پروردگار رحمان و رحیم است.

بنابراین هر پدیده‏ای به فراخور گنجایش محدود خود، جلوه‏ای از وجه سبحانی را به پیدایی آورده است، اما انسان تجلی گاه مطلق نام‏های نیكوی حق تعالی است.

أن الانسان لما كانت نشأته عامهٔ لجمیع شئون الاسمائی و الاعیانی حاصرهٔ للحقائق الهیّهٔ و الكونیهٔ مرآهًٔ لشهود الحقائق كلها؛

از آنجا كه انسان جهانی فراگیر همه جلوه‏های اسما و اعیان است كه تمام حقایق الهی و خلقی را در بر دارد، آینه‏ای برای شهود همهٔ حقایق است.

انسان در حقیقت ذاتش دانا به همه اسمای خداوند وتجلیات خلقی آنها و شاهد و مشتاق كمال مطلق است. و به مقام خلیفهٔ الهی شرافت یافته و همه عالم فیض تجلی اسما و انوار حق تعالی را از مقام كمال انسانی می‏گیرند؛ زیرا خداوند تبارك و تعالی هر آنچه آشكار شدنی و نامیدنی بود، بر انسان فاش نمود و اسرار خود را بر گوش جان او خواند، آن گاه كه فرمود:

نفختُ فیه من روحی

و عَلَّمَ الآدم اسماء كلها

علّم القرآن خلق الانسان

علّم الانسان ما لم¬یعلم

همهٔ افراد بشر از جهت استعداد مظهر كلی اسمای الهی‏اند، اما شكوفایی و فعلیت این استعداد در گرو درك و عمل است. یعنی این‌كه انسای این اسما را درك كند و بر اساس آن عمل كند؛ به نحوی كه اگر كسی او را دید تجلی اسماء الهی را در او مشاهده كند. در این مراحل موانعی پیشا روی رشد و آراستگی به انوار و اسما الهی سر بر می‏كشد.

شیطان مانع بزرگ این راه است كه اگر نفسانیت انسان از درون مددرسان او شود، در شكوفایی استعداد انسان دخالت كرده و می‏تواند نهایت تباهی را برای او رقم زند. وانسان را دچار حیرت كرده، مانع هدایت و شكوفایی او گردد:

كالذی استهوَته الشیاطین فی الارض حیران

مثل كسی كه شیطان‏ها او را فریفته‏اند و در زمین حیران و سرگردان است.

اگر ظرفیت آگاهی با معرفت اسمای حق پر شود و التزام عملی به آنها تحقق یابد مسیر آراستگی به اسمای الهی گشوده شده و انسان در حیات طیبه به سر می‏برد. اما اگر آگاهی با اوهام اشغال شود و رفتار انسان به انحراف و كژی گراید، حیرت و ضلالت زندگی را تیره و تار كرده و حیات بشر را به تباهی می‏كشد.

۲. تفكر شكوفایی انسان به سوی حیات طیبه

تفكر در فلسفه و روان‌شناسی تعریف‏های گوناگونی دارد، اما به طور كلی شكوفایی ظرفیت آگاهی انسان با كشف و درك امور نامحدود است كه گاهی به صورت مفاهیم كلی و مطلق و قابل صدق بر مصادیق نامحدود، به كار می‏آید و گاهی تا كشف حقایق نامتناهی اسمای الهی عروج می‏كند.

تفكر همواره در اختیار ما نیست؛ گاهی می‏توانیم بیندیشیم و گاه نمی‏توانیم. بنابراین تفكر از ما آغاز نمی‏شود، بلكه ما می‏توانیم آن را بپذیریم و دریافت كنیم. تجلی خداوند بر انسان در ظرفیت عقل و اندیشه، تفكر را پدید می‏آورد؛ هم‌چنان كه در ظرفیت عمل و اراده انگیزه را درقصد الهی شكوفا می‏سازد.

تفكر ندای حق است آن ‌گاه كه حق تعالی خود را می‏نامد، طنین آن در روح انسان می‏تابد و جان با پرتو نام حق روشن شده و به تكاپو می‏آید. پس تفكر یك حركت معرفتی است و محرك آن خداست. شاید این سخن حضرت علی(ع) به این معنا نزدیك باشد، كه فرمودند:

... ما بَرِحَ للَّهِ ـ عزّ آلائه ـ فی البرههٔ بعد البرههٔ وفی ازمان الفترات عبادٌ ناجاهم فی فكرهم وكَلَّمَهُم فی ذات عقولهم...‌؛

... همانا خداوند ـ كه عطایایش گران‌مایه است ـ در دوران‌های پی‌در‌پی تاریخ، حتی در روزگاران فترت همواره بندگانی دارد كه در ژرفای اندیشه‏ها و در عمق خردهایشان با آنان زمزمه می‏كند...

صورت هندسی قابل فرض برای تفكر، دایره‏ای است كه از دو كمان عمودی تشكیل شده رأس بالای دو كمان خداوند و رأس پایین آن دو انسان است. كمان نزولی ندای حق به سوی انسان و كمان صعودی تفكر و تكاپوی انسان به سوی خداوند است.

در این سیر وقتی انسان به حق تعالی رسید، درمی‏یابد كه تفكر او عین ندای حق بوده و وجود او غیر از نور و جلوه‏ی الهی نبوده است، و تقسیم این دایره به دو كمان وهمی است.

این مربوط به كسانی است كه ندای حق را بدون حجاب اوهام و هوس‌ها می‏شنوند، اما كسانی كه در بند اوهام و اهوا گرفتارند، در طنین ندای حق، شنوای آوای شیطان اند؛ زیرا خداوند به شیطان فرمود:

وَ استَفزِز مَنِ استَطَعتَ مِنهُم بِصَوتِكَ...

هر كس را كه می‏توانی با بانگ خود از جای بركن و از راه راست دور كن.

از همان راهی كه صالحان و پاكان هدایت می‏یابند یعنی وحی، ناپاكان گمراه می‏شوند و آن‌چه برای مومنان شفا و رحمت است، برای ظالمان و ظلمت زدگان جز زیان و خسران نمی‏افزاید. در این وضعیت آگاهی انسان از توهم سرشار می‏شود و حیرت روزنه‏ای برای هدایت پذیری باقی نمی‏گذارد، مگر این‌كه توبه و تضرع حجاب‏ها را كنار زند و خداوند با غفران و رحمت بر بندگان تجلی كند.

تفكر دو اثر و كاركرد مهم دارد: نخست این‌كه مورد اندیشه را چنان روشن و واضح می‏نماید كه ایمان به آن تا عمق جان انسان نفوذ می‏كند. هم از این‌رو امام علی‏(ع) در وصف اهل ایمان فرمودند: «المؤمن... مغمورٌ بفكرته» و «المومن... كثیر الفكر».

دومین فایده تفكر، عمل و اقدام است كه از امیرالمؤمنین نقل شده:

التفكُّر یدعوا الی البرّ والعمل به.

این دو كاركرد تفكر اركان حیات طیبه‏ای است كه اسلام به سوی آن فرا می‏خواند:

یا ایها الذین آمنوا استجیبوالله وللرسول اذا دعاكم لما یحییكم...

۳. حیات طیبه بر پایه‏ ایمان و عمل صالح

حیات طیبه زندگی پاكی است كه از لوث اوهام و اهواء پیراسته و به تجلی اسماء و انوار الهی آراسته است. این زندگی بهره كسانی است كه ندای حق را در شفافیت نفس خود دریافته و انسانیت خود را كشف كرده و نسبتی شایسته با خداوند متعال و عزیز برقرار كرده‏اند. نسبتی كه هم با اوصاف و عظمت حق متعارض نیست و هم درخور مقام مطلق انسان است.

آگاهی انسانی كه در حیات طیبه به سر می‏برد سرشار از نور و علم الهی است؛ چنان‌كه قدرت و اراده‏اش جز قدرت و اراده او نیست. هم از این رو حیاتش تجلی نام حیّ سبحان است.

این زندگی در قرآن مجید چنین معرفی شده است:

من عَمِل عَمَل صالحاً مِن ذَكَرٍ اَو اُنثی وَ هُو مُؤمن فَلَنُحیِیَنَّهُ

حَیاهًٔ طیبهًٔ

هر مرد و زنی كه عمل صالح انجام دهد، در حالی كه ایمان دارد پس قطعاً او را به حیات طیبه زنده می‌داریم.

در این آیه ایمان و عمل صالح اركان حیات طیبه معرفی شده‌اند؛ حیاتی كه از جانب خداوند افاضه می‏شود و علل و اسباب مادی در آن دخالتی ندارند. هم از این‌رو این زندگی در ولایت الهی تحقق می‏یابد. آن گاه كه ولایت الهی در ظاهر و باطن انسان تجلی یافته و ایمان و آگاهی و عمل و زندگی او از نام و نور حضرت سبحان سرشار می‏گردد.

این توفیق خاص انسانی هر چند كه در فرد تحقق می‏یابد. اما چنین فردی كه «وَ جَعَلنا لَهُ نوراً یَمشِی بِه فِی النّاس» است در جامعه تأثیر می‏گذارد و جامعه نیز در درك چنین حیاتی روی فرد فرد افراد تأثیر دارد؛ زیرا افراد با حضور در جامعه جزئی از یك كل می‏شوند كه هم بر آن كل تأثیر می‏گذارند و هم از آن اثر می‏پذیرند.

جامعه مركّب حقیقی است از نوع مركبات طبیعی ولی تركیب روح‌ها و اندیشه‏ها و عاطفه‏ها و خواست‌ها و اراده‏ها و بالاخره تركیب فرهنگی... . افراد انسان كه هر كدام با سرمایه‏ای فطری و سرمایه‏ای اكتسابی از طبیعت وارد زندگی اجتماعی می‏شود روحاً در یك‌دیگر ادغام می‏شوند و هویت روحی جدیدی كه از آن به «روح جمعی» تعبیر می‏شود، می‏یابند، هر چند كه بعضی این نظریه را نمی‏پذیرند.

ولی اصل جامعه‌پذیری انسان كه زندگی و فرهنگ و صور ذهنی و خواسته‏ها و نیازهای او را رقم می‏زند مورد اعتراف همهٔ اندیش‌مندان اجتماعی است، ولی این به معنای محكومیت و محو مطلق انسان در جامعه و شرایط اجتماعی نیست بلكه تنها به این معناست كه حیات معنوی فرد در جامعه اثر می‏گذارد و جامعهٔ معنوی نیز در حیات فرد فرد مردم آثاری بر جای می‏نهد و البته تهی بودن از معنویت نیز از این قاعده پیروی می‏كند، و حیات متحیرانه فرد در جامعه تاثیر می‏گذارد و حیرت جامعه در فرد. هم از این‌رو خداوند متعال همراه با تفكر، انبیا و اولیا را نیز می‏فرستد تا جامعه را هدایت كنند و نظام حیات را در تجلیات رحمت الهی سامان دهند.

منبع:www.mahdaviat-conference.com

---