جایگاه و نقش انذار و تبشیر در نظام تربیتی پیامبران «نگرش قرآنی»

رفتار انسان در كلیه قالب ها از نقطه نظرروانی، تحت تأثیر نظام انگیزشی است. روان شناسان معمولاً واژه «انگیزش» را به عنوان فرایندی كه موجب برانگیختگی، هدایت و احیای رفتار می شود، تعریف می نمایند.(بال ۱۹۷۷، ص ۲). آگاهی از پاداش و كیفر یا دریافت خبری كه حاكی از پی آمد مثبت یا منفی یك رفتار است، به عنوان عوامل انگیزشی در رفتار بشری در نظر گرفته می شود.

این اصل كه «پاداش و كیفر، تسلط چشم گیری بر رفتار دارد، احتمالاً در ابتدا به وسیله آدم(علیه السلام) و حوا یا دست كم، به وسیله حوا تأیید به رسمیت شناخته شد. از آن زمان به بعد، والدین كوشیده اند برای تربیت فرزندانشان، عشق و انزجار را به كار برند، كارفرمایان از اعطای امتیاز و تعیین جریمه بهره جسته اند، معلمان شیوه تمجید و تخطئه را به كار گرفته اند، دولت ها نظام پاداش و جریمه را به اجرا گذاشتند و به طور حتم، هر كسی می داند كه انسان ها و به عبارتی دقیق تر موجودات جاندار به بعضی مسائل علاقه و از بعضی دیگر بیزاری نشان می دهند و به گونه ای عمل می كنند كه سودی را جلب یا زیانی را ازخود دور كنند». (لوگان و واگنر ۱۹۶۶، ص ۱)

پیامبران(علیهم السلام) طی مأموریت الهی خود، از ابزارهای گوناگونی برای برانگیختن مردم به سوی بعضی از كارها و اجتناب دادن آنان از برخی دیگر، بهره برده اند. چنانچه پیامبران(علیهم السلام) به یك نظام انگیزشی تمسّك نمی جستند، تعالیم آنان بی ثمر و بیهوده بود. شماری از آیات قرآن انذار و تبشیر را به عنوان دو عامل عمده برای ارشاد پیامبران(علیهم السلام) برشمرده اند. این دو شیوه انگیزشی چنان از اهمیت برخوردار است كه گاهی به عنوان ویژگی های جایگزین برای اصل مقام نبوت تلقّی می شود. قرآن كریم در مواردی حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) را به عنوان بیم دهنده آشكار «نذیرٌ مبینٌ» ذكر كرده است. (اعراف: ۱۸۴) با این همه نكته مهم این است كه قرآن كریم هرگز عنوان «بشیر» یا «مُبشّر» را به عنوان یك جایگزین مستقل برای مقام نبوی در نظر نگرفته است.۱ بر خلاف واژه های «نذیر» و «منذر» كه به تنهایی استفاده می شودو دو واژه بشیر و مبشر به ترتیب، با واژه های نذیر و منذر ممزوج می گردد. این نحوه كاربرد به طور ضمنی به این نكته اشاره دارد كه پیامبران(علیهم السلام)پیش از ترغیب مردم به انجام اعمال نیك، به هدایت پیروانشان از بستر بازداری آنان از گمراهی (انذار) توجه داشته اند این فرضیه هنگامی با احتمال بیش تری موردقبول است كه ما به این حقیقت توجه كنیم كه حركت های هدایتگرانه انبیاء(علیهم السلام)معمولاً با سختی و دشواری همراه بوده است و این همراهی دعوت با دشواری موجب می شده كه مردم به سمت پیامبران(علیهم السلام)رهنمون شوند و دعوت آن ها را لبّیك گویند. خداوند در آیه ۹۴ سوره اعراف می فرماید: «ما هیچ پیامبری را در هیچ شهری نفرستادیم، مگر آن كه مردم آن جا را به سختی گزند گرفتار كردیم تا شاید خضوع و زاری كنند.» این مطلب در آیه ۴۲ سوره انعام نیز تكرار شده است.

حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) هنگامی مأموریت اجتماعی (آشكار) خویش را آغاز نمود كه طی پیام ویژه ای از ایشان خواسته شده بود خویشاوندان نزدیكش را بیم دهد. (شعراء: ۲۱۴) بُعد انگیزشی این شیوه های تصحیح رفتار برخاسته از ارتباطی است كه با پاداش و كیفر الهی دارد. همه پیامبران(علیهم السلام)مأموریت خود را به عنوان بیم دهنده و نوید دهنده آغاز كرده اند. (بقره: ۲۱۳) آن ها درباره عواقب رفتارها به مردم هشدار داده و مردم را به انجام اعمال نیكی ترغیب كرده اند كه برایشان پاداش به همراه دارد. پیامبران(علیهم السلام)از پی آمدهای رفتاری به عنوان حقایقی یاد كرده اند كه ممكن است در این دنیا و یا در آخرت به وقوع بپیوندد.

ساختار روان شناختی بشر برمحور «خود» متمركزاست.این «خود» دوست دارد كه سود ببرد و از ضرر اجتناب ورزد. بشارت و انذار پیامبران(علیهم السلام) موجب می شود كه مردم از پاداش و كیفر مترتب بر رفتارهای خودآگاه گردند. بنابراین، در این جا با استفاده از یك نگرش قرآنی،به توصیف جنبه های خاصی ازابزارهای ارشادی پیامبران(علیهم السلام)می پردازم. این مبحث می تواند ما رابه بعضی از سرنخ های تعلیم و تربیتی در ارتباط با هدایت كودكان و بزرگ سالان رهنمون سازد.

امروزه یكی از موضوعات مهم برای مربیان مدارس و مدیران محیط های كاری، این است كه دریابند چگونه با منابع انسانی برخورد صحیح و نافذ داشته باشند. انتظار من از این تحقیق، استخراج نظر قرآن در این باره است. پیامبران(علیهم السلام) در سطح گسترده ای درگیر هدایت و كنترل رفتار انسان ها بوده اند. آن ها با استفاده از بشارت و انذار، مردم را ترغیب می كرده اند تا اعمالشان را مهار كنند. سؤال این است كه چگونه این كار را انجام می داده اند؟

● انذار و تبشیر در قرآن (كاربردها)

تحقیق درباره این دو واژه در قرآن، می تواند به دو بخش مهم تقسیم شود: در بخش اول، مواردی را مشاهده می كنیم كه در آن ها انذار و تبشیر دقیقاً با به كارگیری همین الفاظ انجام پذیرفته است. بخش دوم بر انذار و تبشیر بدون كاربرد واژگانی آن دلالت دارد. گاهی می بینیم كه قرآن این دو واژه را به كار نمی برد، اما مستقیماً مؤمنان را بیم یا نوید می دهد. آیاتی مانند اعراف: ۹۶ تا ۱۰۰; مریم: ۳۷; مُلك: ۱۷ و یوسف: ۱۰۷ مثال هایی از این قبیل است. در آیه ۶۵ سوره انفال، حالتی از تبشیر را می یابیم كه مشتمل بر ترغیب جدّی برای جهاد است. مسلمانی كه بشارت رسول الله(صلی الله علیه وآله) را دریافت كرده چنان با انگیزه و مصمّم است كه می تواند با ده مرد جنگی دشمن پیكار كند. نه تنها در جنگ، بلكه در تمام حالات تقویت و ترغیب می تواند توانایی های نهفته را بیرون بكشد. با این وجود، این بدان معنا نیست كه در این حالات، پیامد كار تنها از قدرت انسان، بدون امداد غیبی از جانب خدا، منتج می شود.

آیاتی كه مشتمل بر الفاظ انذار و تبشیر است به سبك های متفاوتی می باشد: گاهی انذار، هشداری نسبت به وقوع كیفری این جهانی است; مانند آیات ابراهیم: ۴۴; صافات: ۱۷۷; احقاف: ۲۱ و مواردی دیگر انذار به صورت هشدار به مؤمنان نسبت به كیفر در روز رستاخیز بروز می كند، مانند آیات ۷ شوری و ۱۸ غافر. در سایر موارد، این واژه ها نه تنها به پیغمبر(صلی الله علیه وآله)، بلكه به خود قرآن نسبت داده می شود. (فصّلت: ۳ ـ ۴; مرسلات: ۵ ـ ۶; احقاف: ۱۲ و یس: ۶۹ ـ ۷۰) طبق روایاتی از زمخشری، بر اساس یكی از فرضیه های وی،۲قابل ذكر است كه بدانیم گاهی انذار و تبشیر به خود خدا نسبت داده می شود. این نمونه در آیات ۴۰ نبأ; ۱۴ لیل; و ۲ ـ ۳ دخان مشاهده می شود. در كمال تعجب، در جایی، خود جهنم نیز به عنوان «انذار دهنده» مطرح شده است: «همانا آن ـ جهنم ـ یكی از پدیده های بزرگ است كه انذار دهنده آدمیان است.» (مدّثّر: ۳۵ ـ ۳۶) در سایر حالات، تمام پیامبران(علیهم السلام) یا یك پیامبر خاص، به ویژه حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)، وظیفه انذار و تبشیر را بر عهده دارند. یك حالت باقی مانده است كه در آن، قرآن مجید گروهی از مؤمنان را (نه پیامبران) از هر قومی تشویق می كند بیرون روند كه دانش دینی فراگیرند ـ معارف و احكام اسلامی بیاموزند ـ تا مردم خویش را وقتی به سوی آنان باز می گردند، بیم دهند. شاید بترسند و بپرهیزند. (توبه: ۹) بر اساس این آیه، انذار به حدّی از اهمیّت برخوردار است كه هر مؤمنی باید ابتدا معرفت عمیق دینی كسب نمایدتا بتواند دیگران را نیز هشدار و انذار دهد. این مسأله بدین صورت قابل تشریح است: از آن جا كه انذار شیوه ای برای بیداری و هشیاری است، خود منذر و بیم دهنده باید از دانش بالایی برخوردار باشد و به مراتب برتر بیداری و معرفت دست یافته باشد.

ذكر این نكته بجاست كه علی رغم دسته بندی مزبور از بیم دهندگان، یك پژوهشگر می تواند خطی عمودی را استنباط كند كه از خدا آغاز می شود و به بهشت و جهنم ـ همراه با كلیه نكات انذار در یك سیاق یكسان كه به یك نقطه نهایی اشارت دارند ـ ختم می گردد. نخستین منشأ پاداش و كیفر خدا، محتوا و متن بیانگرآن كتب الهی و آسمانی، مجریان آن پیامبران(علیهم السلام)، فرشتگان و مؤمنان راستین و جایگاه ابدی پاداش و كیفر، بهشت و جهنم است.

نویسنده:عباس‌علی شاملی

پی نوشت ها

۱ـ تنها یك آیه است كه در آن، واژه «مبشّر» مستقلاً به كار رفته است. در این حالت، حضرت عیسی(علیه السلام) به بنی اسرائیل خبر می دهد كه پیامبری پس از وی می آید و نام او احمد(صلی الله علیه وآله) است. (صف: ۶) این نكته شایان ذكر است كه آنچه در متن فوق آمده، محدود به واژه های «بشیر» و «مبشر» است، هرچند دیگر اشكال مشتق به طور مستقل استفاده شده اند. نكته این جاست كه (ب ـ ش ـ ر) در قرآن به جای (ن ـ ذ ـ ر) به كار رفته است. (نساء: ۱۳۸; توبه: ۳). همان گونه كه جرجانی بیان می كند، بشارت، هم برای اخبار خوب و هم اخبار بد مورد استفاده است، اما رایج ترین كاربرد آن در مورد اخبار خوب است.

۲ـ زمخشری، كشاف، ج ۴، ص ۲۷.

۳ـ مجلسی ۱۹۸۳، ج ۴۳، ص ۳۶۳.

۴ـ راغب، ص ۴۸; طبرسی ۱۹۸۳، ج ۱، ص ۴۲; طباطبایی ۱۹۷۰، ج ۲، ص ۱۲۷.

۵ـ زمخشری، كشاف، ج ۱، ص ۱۸۲.

۶ـ مطهری ۱۹۹۴، ص ۲۰۸.

۷ـ رازی، ج ۶، ص ۱۴.

۸ـ «و لا یكوننّ المحسنُ و المیسیءُ عندكَ بمنزلهٔ سواء، فانَّ فی ذلكَ تزهیداً لاهلِ الاحسانِ فِی الاحسانِ و تدریباً لاهلِ الاساءهٔ علی الاساءهٔ! و الزم كلاً منهم ما الزم نفسَه.»

۹ـ این تفسیر قبلاً توسط زمخشری و جلالین به خصوص در سوره زمر آیه ۲۳، آمده بود. (زمخشری ۱۲۳ ـ ۱۲۴: ۴ و جلالین، ۵۵۷)

۱۰ـ «یا معاذ بشّر و لا تُنفّر، یسّر و لاتعسّر.»

۱۱ـ الطیشُ لاتقوم به حجج الله و لا به تظهر براهینُ الله

۱۲ـ مك كامبز ۱۹۹۴، ص ۵۰.

منابع

Atkinson, R., Atkinson, R..C.& Hilgrad, E. Introduction to Psychology. New York: H.B.J., ۱۹۸۳

Ball, Samuel. Dditor. Motivation in Education. New York: Academic press, ۱۹۷۷

Al_Majlisi, Muhammad Baqir. Bihar Al-Anwar. Vol. ۴۳.Beirut: Mu¨ assasatal-Wata, ۱۹۸۳.

Al-Mhalli, j. & al-Suyuto, j. Tafsir allalayn. Ed. Qasas, M. Eeirt: Dar al-cllm li al-malayin ۱۹۹۰.

Mutahhari, Murtada. Seyri dar Sirah-¨i Nabawi. Qum: Intisharat-i Sadra, ۱۳۷۳s/۱۹۹۴.

O¨neil, Harold F.Jr. & Drillings, Michael. Motivation: theory and research. New Jersry: L.E.A.,۱۹۹۴.

Al-Qummi, Abbas. Safinatal-Bihar wa Madinatal-Hikam wa al-¨Athar. Vol.۱.tehran: Kitabkaneh¨-i Sana¨i Sana¨i.۱۹۹۳.