فیلمسازی که با همه وجودش فیلم می سازد

نگاهی به کارنامه فیلمسازی ابراهیم حاتمی کیا

نمایش‌فیلم‌«به‌رنگ‌ارغوان»ساخته‌ابراهیم حاتمی‌کیاپس از پنج سال در سینما بهانه مناسبی برای مروری بر کارنامه این فیلمساز است. فیلمسازی که شهید آوینی درباره او گفته بود:« ‌سینماگری است که با همه وجود خود فیلم می‌سازد.»

● هویت

اولین فیلم حاتمی‌کیا، «هویت»، حکایت آدمی‌ا‌ست که بنا بر تصادف، گذرش به جمعی ناهمجنس با خودش می‌افتد.خود حاتمی کیا درباره «هویت» نخستین فیلم بلندش که در سال ۱۳۶۵ ساخت، گفته است: «چیزی که من‌ را به شدت جلب می‌کرد،‌ایمانم به تصویر بود.یعنی فکر می‌کردم اگر کسی مثل من درگیر آن مسائل شود دیگر نیازی به کلام ندارد. فقط باید تصویر می‌کردم. در «هویت» فکر می‌کردم که فقط باید دید و درک کرد.»

● دیده بان

«دیده بان» دومین ساخته حاتمی کیا فیلمی است که با ستایش منتقدان مواجه شد:«در« دیده‌بان» او وسیله تکنیکی‌اش را در اصل با ایمانش به جهان معنا هدایت می‌کند و همین اعتقاد او را از مابقی اطرافیان متمایز می‌کند» یا مسعود فراستی نوشت:««دیده‌بان» را دوست دارم، به‌ خاطر صفا، سادگی و مهربانیش و سپیدی نگاه بی‌تکلفش که با شخصیت سازنده‌اش همانندی و همخوانی دارد. فیلم برخلاف نمونه‌های مشابه از حادثه‌سازی صرف و هیجان‌سازی در روایت سیر یک عملیات دوری می‌کند و به خلوت و تنهایی یک بسیجی در آنچه نوعی از «عمل به تکلیف» است، می‌پردازد.»

● مهاجر

خاطره ابراهیم حاتمی‌کیا از مراحل ساخت این فیلم جالب است: «با کسانی صحبت می‌کردم که این هواپیماها را هدایت کرده بودند. یکی از آنها تعریف می‌کرد، زمانی که می‌خواسته پرنده را به خاک دشمن هدایت کند، آن را گم می‌کند. دستگاه کنترل را روی شکمش فشار می‌دهد، می‌نشیند و سرش را هم پایین می‌آورد، انگار دارد سجده می‌کند. می‌گفت وقتی سرم را بالا آوردم دیدم پرنده برگشته، اما من انگار ۳۰ سال پیر شده‌ام.»فصل پایانی «مهاجر» و رقص پلاک‌ها سوار بر پرنده آهنین، تصویری به یادماندنی در سینمای جنگ ایران است.

● وصل نیکان

«وصل نیکان» اصرار یک‌تنه مردی است بر برگزاری مراسم ازدواجش زیر موشکباران به رغم مخالفت همگان، حتی همسرش.در این فیلم، جنگ و سیاست و پیامدهای اجتماعی آن بهانه‌ای است برای محک زدن اراده و ایمان انسان در رویارویی با مرگ. طهماسب صلح جو درزمان نمایش فیلم می‌نویسد:«ابراهیم حاتمی‌کیا، پیش از این با «دیده‌بان» و «مهاجر» ، توانایی‌اش را در بهره‌گیری از زبان سینما، به معرض ارزیابی گذاشته است. در «وصل نیکان» اگر نه در حد مطلوب، اما همچنان موفق است.»

● از کرخه تاراین

زمان نمایش فیلم «از کرخه تا راین»‌ مخالفت‌هایی با فیلم صورت شکل می‌گیرد. چند سال پیش ودرزمان نمایش فیلم «به نام پدر» حاتمی کیا دراظهاراتی که ایسنا آن را منتشر کرده بود درباره بخشی از این مخالفت‌ها گفته بود: «فیلم «از کرخه تا راین» وقتی به نمایش درآمد،

۵۰۰ صفحه اعتراضیه به دفتر رهبری ارسال شده بود تا مانع اکران فیلم شوند. بعد از گذشت سالیان چه اتفاقی افتاد. این فیلمی است که بارها از تلویزیون پخش شده و من مطمئنم که فرزندان همین معترضین، مدافعین این آثار بوده‌اند.» اما گویا با تغییر قابل توجه سیاست‌های سینمایی کشور بعد از جشنواره یازدهم فیلم فجر، زمینه‌های انتقاد هم کمتر می‌شود و فیلم با فروش بالایی عنوان سومین فیلم پرفروش سال را هم به‌دست می‌آورد. بهروز افخمی در آن زمان دریادداشتی در نشریه سوره درباره از «کرخه تا راین» می‌نویسد:«آیا ممکن است مردی در جنگی کشته شود که سال‌ها پیش از کشته شدنش تمام شده است؟ سیدمرتضی آوینی نشان داد که ممکن است. اما او تنها نبود و تنها نیست. مردان دیگری هم هستند که پایان یافتن جنگ مقدس را باور نمی‌کنند و تحمل دوران رخوتناک صلح را ندارند. چنین مردانی دیر یا زود در اثر یک انفجار به تاخیر افتاده (از درون یا بیرون) به خاک می‌افتند و زندگی این جهانی را می‌گذارند تا ارزانی عاقلان و صلح‌جویان و همه آدم‌های «به‌به از آفتاب عالم تاب» باشد.

مرگ قهرمان فیلم «از کرخه تا راین» در اثر عوارض دراز مدت بمباران شیمیایی نیست. همانطور که عبور سیدمرتضی آوینی از آن خط سرخ را مشکل بتوان به انفجار مینی نسبت داد که سال‌های پیش زیر آب و باد و خاک کاشته شده بود. مرگ چنین مردانی معمولا از آن‌رو است که تاب تحمل خماری را ندارند. خماری دوران پس از جنگ (یا میان دو جنگ)، دوران انفعال، بلاتکلیفی و تردید. آنها نمی‌توانند قاطعیت آن روزها و شب‌های فراموش شده را از یاد ببرند.»

● خاکستر سبز

رزمنده‌ای که برای ثبت وقایع بوسنی به بالکان سفر کرده است گرفتار عشق دختری بوسنیایی می‌شود و حالا دیگران توصیه به پنهان ماندن این عشق دارند چراکه فردیت آن عاشق، تناسبی با رسم این جمع ندارد.گویا ساخت فیلم «خاکستر سبز» با توصیه علی لاریجانی وزیر وقت فرهنگ و ارشاد بوده است.حاتمی‌کیا با اصرار وی تحقیق درباره ‌این موضوع را آغاز می‌کند اما بعد از چند ماه تنها با ‌این شرط که فیلم را از دریچه عشق می‌سازد نه روایت حماسی مظلومیت مردم بوسنی، راضی به تولیدش می‌شود: «به آقای لاریجانی گفتم من از بوسنی تنها می‌توانم یک غزل عاشقانه بسازم آیا مجاز به چنین کاری هستم؟ ایشان گفتند بله. فقط رعایت حال پخش‌این فیلم را هم بکن.» به‌این ترتیب «خاکستر سبز» ششمین فیلم بلند ابراهیم حاتمی‌کیا نه اثری در روایت جنگ بوسنی بلکه فیلمی در ستایش عشق است. او در‌این راه یکی از متفاوت‌ترین فیلم‌هایش را می‌سازد که در آن تجربه‌گرایی تکنیکی بر روایت صرف داستان غلبه دارد.

● بوی پیراهن یوسف

از من پرسیدند:« چرا درباره ‌امام زمان (عج) فیلم نمی‌سازی و گفتم که ساخته‌ام؛ همین «بوی پیراهن یوسف». حتما که نباید مستقیما سراغ یک موضوع بروم. ‌‌این فیلمی ‌بود که تصور مرا از مفهوم انتظار مشخص می‌کرد. »

در زمان نمایش فیلم شهرام جعفری نژاددرباره آن می‌نویسد:«بوی پیراهن یوسف درباره انتظار و منتظران است. منتظرانی که برخی عاقلند و برخی عاشق، برخی باور دارند و برخی تردید و برخی صبورند و برخی ناپایدار. اما نتیجه به هر حال فرقی نمی‌کند. معجزه ایمان، عاقلان و عاشقان را یکسان به وصل می‌رساند (امتیاز فیلم در این تلقی ست.)» (ماهنامه سینمایی فیلم، شماره ۱۹۱)

● برج مینو

«برج مینو» از دیگر ساخته‌های حاتمی کیاست که ساخت آن چندان آسان نبود.فیلمبرداری با کمترین امکانات انجام و حتی یکبار هم توسط یک نهاد نظامی متوقف شد. حاتمی‌کیا پیش از جشنواره درباره اتفاقات پیش آمده گفت: «هربار که سر صحنه می‌رفتم، ‌این احتمال را می‌دادم که بر اساس یک نامه نوشته نشده، تولید فیلم متوقف شود. این عدم امنیت در تمام طول فیلم وجود داشت. استفاده از مین‌های منفجر نشده زمان جنگ برای ساخت انفجار، از جمله کارهایی بود که برای تعطیل نشدن فیلمبرداری صورت گرفته است. ما همه مجوزهای قانونی را داشتیم. بنابراین نمی‌خواستیم عقب بنشینیم و کار را نیمه‌کاره رها کنیم. حتی در شرایطی که وسایل نداشتیم و امکانات را از ما گرفته بودند.» از نکات قابل توجه‌این فیلم همکاری حاتمی‌کیا با بهرام بیضایی به عنوان تدوینگر بود که کاملا به سود فیلم تمام شده و روایت و ساختار« برج مینو» را به یکی از بهترین فیلم‌های حاتمی‌کیا تا زمان ساختش تبدیل کرده است.در جشنواره فجر« برج مینو» کاملا با بی‌اعتنایی داوران مواجه شد اما منتقدان از فیلم استقبال کردند و عنوان دومین فیلم منتخب نویسندگان ماهنامه فیلم را به‌دست آورد. حاتمی‌کیا پیش از جشنواره نیز حرفهای نیش دار وکنایه‌داری خطاب به مسئولان زده بود: «من نه اسلامم را از‌این دوستان گرفته‌ام و نه تعهدم را. اگر‌این خرقه را شما به من هدیه داده‌اید، در یک مراسم باز‌پس‌گیری آن را برگردانم. اگر هم آن را از شما نگرفته‌ام و‌این هدیه اصلا به مقام انسانی برنمی‌گردد، من می‌دانم و آن جوابی که باید به «او» پس بدهم.»

● آژانس شیشه ای

«آژانس شیشه‌ای» ابراهیم حاتمی‌کیا یکی از مهم‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران محسوب می‌شود که تا به امروز بحث‌ها وجدل‌ها نسبت به آن ادامه دارد. بد نیست بدانید تعدادی از منتقدان شناخته شده درزمان اکران این فیلم از آن انتقاد کرده وآن را اثری ضعیف و شعاری و سطحی نامیدند!

▪ ادامه ساخت آژانس با ماجراهایی در فرودگاه لندن

بد نیست بدانید گویا در همان زمان اکران «آژانس شیشه‌ای»، حاتمی‌کیا بعد از چند بار حضور در خارج از کشور همراه فیلم و شرکت در جلسات نقد و بررسی، نسبت به ادامه ساخت آن با ماجراهایی که در فرودگاه لندن بر سر قهرمانان می‌گذرد، علاقه‌مند شد و حتی تحقیقاتش را هم شروع کرد اما بعدا به دلایلی که بیشتر بیم از بالاگرفتن موج حاشیه‌ها و جنجال‌ها بود، منصرف شد.

● روبان قرمز

«روبان قرمز» ساخته بعدی حاتمی کیاست. فیلمی که می‌توان آن را تکنیکی‌ترین ساخته حاتمی‌کیا و یکی از کم‌حاشیه‌ترین ساخته‌های سال‌های اخیرش دانست . «روبان قرمز» با فقط سه بازیگر و در یک بیابان ناکجاآباد تنها به مدد نام حاتمی‌کیا می‌توانست تماشاگر بیابد.

● موج مرده و ساز ناکوک

«موج مرده» نیز از فیلم جنجالی ابراهیم حاتمی‌کیا محسوب می‌شود.خود حاتمی‌کیا در آن زمان در پاسخ به سوالی درباره نام فیلم، آن را صرفا یک اصطلاح دریایی دانسته بود که به موج‌هایی تلقی می‌شود که بعد از آرامش در دریا ایجاد می‌شود و بسیار مخرب هستند.حاتمی‌کیا در همان زمان دراظهارات خود به نکات قابل توجهی اشاره کرده و با اشاره به هدف از مطرح کردن اصطلاح دن کیشوت در فیلم اظهار داشته بود: «به نظر من زمانه ما پهلوان نمی‌خواهد و هر کس که بخواهد نقش یک پهلوان را در زمانه ما بازی کند مانند ساز کوک نشده عمل می‌کند؛ حاج کاظم در« آژانس شیشه‌ای» و سردار راشد در «موج مرده» اشخاصی هستند که می‌خواهند نقش یک پهلوان را بازی کنند که مانند یک ساز ناکوک عمل می‌کنند.»

● ارتفاع پست

«ارتفاع پست» در کارنامه ابراهیم حاتمی کیا فیلم منحصر به فردی محسوب می‌شود.فیلمی که شاید بعدها باعث شد متهمان یک پرونده هواپیماربایی که داستان فیلم «ارتفاع پست» براساس آن ساخته شده بود تبرئه شوند.ابراهیم حاتمی‌کیا درزمان نمایش «ارتفاع پست» با اشاره به روند شکل‌گیری «ارتفاع پست» گفته بود: «نطفه اصلی فیلمنامه این فیلم، خبری بود که در روزنامه‌ها چاپ شد و من همزمان در آبادان بودم، خبر اولیه مبنی بر این بود که هواپیماربایی صورت گرفته و بعد خبرهای تکمیلی اعلام کرد که تعداد هواپیمارباها ‌٢٢ نفر اعلام شده و همین انسان را دچار کنجکاوی می‌کرد که چه اتفاقی افتاده است. این انگیزه‌ای اولیه برای من کافی بود که می‌دیدم خلاف معمول همه هواپیماربایی‌ها که انتظار داریم تنها ‌دو، سه نفر بیشتر حضور نداشته باشند و اغلب وجه سیاسی دارد.تحقیقات را در این زمینه بیشتر کردیم بخشی از آن از طریق صحبت با وکلای آنها کامل شد، در این میان همه انتظار داشتیم مجازات سنگینی برای آنها اعلام نشود اما وقتی حکم این افراد آمد، سه نفر اعدام و بقیه سالهای طولانی را باید در زندان سپری می‌کردند، این موضوع باعث شد ناامیدیم بیشتر شود.» (البته پنج سال بعد یعنی در سال ۸۶،خبر گزاری‌ها خبری نوشتند که متهمان این پرونده عفو شدند.)

● به نام پدر

«به نام پدر» که در سال ۸۴تولید شد و در سال ۸۵ به نمایش درآمد فیلمی بود که حاتمی‌کیا برای ساخت آن سیمرغ بهترین فیلم جشنواره فیلم فجر را دریافت کرد.به اعتقاد حاتمی کیا قهرمان فیلم « به نام پدر» متعلق به سال ۸۵ است، با همه شرایط موجود خودش. راستش این دامی است که ناخودآگاه دوستداران این نوع قهرمان مقابل فیلمساز قرار می‌دهند. من تلخی این غل و زنجیری که بر پاهای «ناصر» در انتهای فیلم «به نام پدر» بسته شده را واقعیت عریان زمانه می‌دانم و حاضر نیستم به بهای کتمان آن باج دهم.

● دعوت

چگونه حاتمی‌کیا به فیلم« دعوت» رسید؟خود او دراین باره گفته: «از اوایل سال ۸۶ مساله «سقط جنین» موضوعی شد که تصمیم گرفتیم روی آن کار کنم. در ابتدا با یک گروه تحقیقاتی که تعدادی از اهالی مطبوعات با سرپرستی «رویا کریمی مجد» بودند، تحقیقات میدانی را آغاز کردیم. در ابتدا تصورمان این بود که در جامعه نرم، ضد سقط است و ضدنرم آن سقط جنین است که متاسفانه پس از تحقیقات اولیه مشاهده کردیم قضیه برعکس است و یک شکل کاملا غم‌انگیزی بابت بحث سقط جنین مطرح است و به تعبیری در تمام اقشار جامعه، قبح‌این موضوع شکسته است. »

● به رنگ ارغوان

و حالا فیلم دیگری از حاتمی‌کیا، «به رنگ ارغوان» بعد از مدت‌ها توقیف روی پرده سینماهاست و دوباره سینماگری را به یادمان می‌آورد که :« با همه وجود خود فیلم می‌سازد .»

محمد تاجیک