آغاز قدم زدن در قانون زندگی

کارشناسان, دوره پیش دبستانی را به عنوان حساس ترین دوره زندگی یک کودک قلمداد می کنند

کودک وقتی فضای شاد پیش‌دبستانی را دید در پوست خود نمی‌گنجید. این اولین محیطی بود که کودک دوست داشت به دور از مادر به آن وارد شود. مربیان با خوشرویی به کودکان خوشامد می‌گفتند همه چیز غرق شادی و خنده بود. کودک دیگر نگران جدایی از مادر نبود اما پس از گذشت یک ماه مادر متوجه رفتار متعارض کودکش شد او دیگر صبح زود با میل از خواب بیدار نمی‌شد و با ذوق به کودکستان نمی‌رفت. مادر نگران بود، پیگیری‌ها نشان می‌داد کودک از برخی آموزش‌ها و تکالیف خسته‌ شده و به تازگی احساس دلتنگی و جدایی از مادر می‌کند.

این قبیل کودکان در اطراف ما کم نیستند خیلی از آنها بعد از رفتن به پیش‌دبستانی تازه مشکلات فکری، روانی و رفتاری‌شان عود کرده و خانواده دل‌نگرانی‌شان بیشتر می‌شود.

تفاوت‌های فردی میان کودکان یک کلاس کاملاً مشهود است. درحالی که برخی کودکان با اکراه به پیش‌دبستانی می‌روند برخی دیگر از آنها از خود اشتیاق نشان می‌دهند.

بنابر این عامل محیط و شرایط کودکستان به تنهایی این دوگونه رفتار متعارض را باهم شکل نمی‌دهد. دکتر هدی خسروان، روانشناس درباره رفتارهای دوگانه کودکان در واکنش به رفتن به پیش‌دبستانی می‌گوید: «کودک محصول امروز و اکنون نیست. هر کودکی با قرارگرفتن در شرایط جدید همان واکنشی را از خود نشان می‌دهد که در تربیت و روابط با والدینش آموخته است. کودکان پیش از ورود به دوره پیش‌دبستانی تحت آموزش‌های مستقیم و غیرمستقیم والدین خود قرار می‌گیرند. اگر والدین در این دوره کودک را به شکلی مستقل تربیت نکنند کودک برای شرکت در آموزش‌های رسمی دور از خانواده ناتوان خواهد بود.»

دکتر خسروان به والدین توصیه می‌کند در دوره‌های قبل از دبستان برای یکی، دو روز یا حتی ساعاتی هم شده کودک را از خود دور نگه دارند. سپردن کودک برای ساعاتی به پدربزرگ و مادربزرگش یا رفتن او برای مدتی به خانه عمو، خاله و دیگر بستگان معتمد باعث می‌شود آنها درک درستی از استقلال پیدا کرده و توانایی خودشان را برای مستقل شدن محک بزنند.

اغلب روانشناسان توصیه می‌کنند: اگر والدین برای دوره‌هایی کوتاه‌مدت کودک را به خانه یکی از بستگان می‌فرستند باید مطمئن باشند کودک تمایل به رفتن به آن مکان را داشته و احساس امنیت می‌کند زیرا احساس ناامنی منجر می‌شود کودک دچار پریشانی شده و در نتیجه بخش اعظمی از هویت مستقلی که باید در این دوره در وی شکل بگیرد، از بین می‌رود.

نکته‌ای که همواره ذهن را به خود مشغول می‌کند، آن است که چرا بیشتر کودکان کم سن و سال‌تر بهتر محیط مهد کودک را می‌پذیرند و به آن عادت می‌کنند ولی کودکان دوره پیش‌دبستانی مشکلات بیشتری در رفتن به این دوره دارند؟

الهه شفایی، روانشناس درباره علت این مشکل می‌گوید: «در نخستین سال‌های کودکی، کودک وابستگی زیادی به لحاظ فیزیکی و مراقبت‌های اولیه نسبت به مادر خود دارد اما اوج وابستگی روانی و نیاز به داشتن مادر و تنها نبودن را در سال‌های پیش‌دبستانی تجربه می‌کند. در این دوره کودک عواطف را بیشتر فهمیده و درک می‌کند. معنی تنها بودن را می‌فهمد و کاملاً تفاوت‌ها را احساس می‌کند.»

وی ادامه می‌دهد: «بنابر این لازم است که در این دوره به نوعی کودک را سرگرم کنیم تا دوری از مادرش را به‌عنوان آسیب نگاه نکند تا اثرات مخرب روانشناختی بر کودک برجای نگذارد البته در دوره پیش‌دبستانی اکثر مراکز براساس نیاز کودک تهیه و طراحی شده است. کودک در این مقطع نیازهای بالاتری نسبت به کودکان کم سن و سال خود احساس می‌کند هرچه بزرگتر می‌شود استقلالش مشکل بیشتری پیدا می‌کند. در دوره‌های پائین‌‌تر رشد، کودک به‌راحتی مهد را می‌پذیرد و مربی خیلی سریع نقش «خاله» او را می‌گیرد و چندان به لحاظ عاطفی درگیر نمی‌شود اما در دوره پیش دبستانی همه احساسات در او رشد پیدا می‌کند.»

دکتر خسروان معتقد است: «یکی دیگر از عواملی که باعث کم‌رنگ شدن تمایل کودک در رفتن به مهد کودک می‌شود ترس او از محیط‌های تازه است. خیلی از کودکان در حالی‌که تجربه رفتن به محیط‌های آموزشی جدید دور از پدر و مادر خود را ندارند یکباره ناچارند وارد کودکستان شوند. این مسئله باعث می‌شود که آنها جدایی از مادر را یکباره تجربه کرده و دچار ترس شوند و این ترس تأثیری ناگهانی و نامطلوب در واکنش روانی آنها به جا می‌گذارد.

بنابراین شفایی معتقد است: «در دوره پیش‌دبستانی باید افرادی مربیان کودکان شوند که هم از نظر عاطفی او را تحت پوشش قرار داده و هم از نظر روحی و روانی بتوانند تا حدودی ترس‌ها و احساس تنهایی اش را کاهش دهند.»

● یادگیری قوانین در پیش‌دبستانی

پیش دبستانی دوران بسیار حساسی است زیرا کودکان می‌بایست ظرف یک سال برای رفتن به مدرسه آماده شوند. بنابراین فراهم آوردن امکانات و شرایطی شبیه مدرسه البته با سخت‌گیری‌های کمتر و ساعات کمتر به تحمل شرایط و رعایت قوانین مدرسه توسط کودک کمک می‌کند.

الهه شفایی در این باره می‌گوید: «چون کودک در دوره پیش دبستانی آمادگی رفتن به مدرسه را پیدا می‌کند بنابراین لازم است او را با یکسری قوانین آشنا کنیم. مهدکودک‌ها فرم مدرسه را ندارند ولی در پیش‌دبستانی جدیت وجود دارد. بنابراین پوشیدن لباس فرم و رعایت ادب و نزاکت و برخی قوانین مدرسه در کودکستان لازم است، کودک باید بیاموزد حضور و غیاب اهمیت زیادی دارد. بنابراین او ملزم به رعایت اصول است و خانواده نیز باید رعایت این قوانین را به‌عنوان تکلیف واقعی کودک در نظر بگیرد تا خشت بنای آموزشی و تربیتی کودکشان کج گذاشته نشود.»

● برنامه‌های آمادگی کودکان

خوشبختانه پس از رواج مهدکودک‌ها و پیش‌دبستانی‌ها در ایران تحولات گسترده‌ای در زمینه استانداردسازی و بهبود عملکرد این مراکز از طریق سازمان بهزیستی صورت گرفته است. بنابراین پس از تحقیقات صورت گرفته پیرامون عملکرد پیش‌دبستانی‌ها برنامه‌های آموزشی متعددی در این مراکز در نظر گرفته شده است. زهره سلیمانی مدیر یک مهدکودک می‌گوید: «برنامه‌های در نظر گرفته شده برای دوره پیش‌دبستانی متعدد است و روند اجرای آن گاه در مراکز مختلف فرق می‌کند اما بطور کلی برنامه‌ها و واحدهای کاری مشخصی از سوی سازمان بهزیستی به مراکز پیش‌دبستانی اعلام می‌شود.» وی درباره فعالیت کودکان در پیش‌دبستانی می‌گوید: «کودکان در این دوره آموزش مهارت‌های زندگی شامل: روابط اجتماعی، همکاری، احترام، صلح و دوستی و ... می‌بینند، به علاوه آنان با آموزش شعر، مقدمات ریاضی مثل: مفاهیم باز و بسته، بالا و پائین، کم و زیاد، نقاشی، سفال‌سازی، نقاشی روی خمیر و ... آشنا می‌شوند. پیش‌دبستانی تمرینی مناسب برای کودکان است آنها آموزش‌های فراوانی دیده و از عملکرد و توانایی و خلاقیت خود نیز احساس رضایت می‌کنند.

کودکان در این دوره اگر مشکلات روانشناختی خاص مانند بیش‌فعالی، مشکلات رفتاری و تمرکزی داشته باشند به‌وسیله فعالیت‌هایی مثل شعرخوانی، قصه‌درمانی و نقاشی درمانی قابل تعدیل و درمان هستند البته گاه مربیان مشکلات این کودکان را بسیار حاد تشخیص داده و آنها را به روانشناس یا روانپزشک ارجاع می‌دهند.

علاوه بر پیش‌دبستانی مراکز دیگری هم وجود دارند که به تکمیل پرورش فکر و خلاقیت کودکان در این دوره کمک می‌کنند. بهناز صفائی‌نائینی، کارشناس فرهنگی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان تهران می‌گوید: واحدهای مستقلی به صورت ترمی در این مرکز برگزار می‌شود که به کودکان کمک می‌کند تا خلاقیت خود را رشد دهند. کلاس‌های ترمی مثل قصه‌گویی، سفالگری، بازی و سرگرمی، شعرخوانی و کولاژ با کاغذ با توجه به شرایط سنی کودکان برای آنها برگزار شده و به آنها کمک می‌کند تا فعالیت‌های خود را رشد داده و با مهارت بیشتری وارد مدرسه شوند.