حرمت همسایه هم عرض با حرمت مادر

پس از خانواده كه كوچك ترین و اساسی ترین تشكل اجتماعی انسان ها به شمار میآید, افرادی كه در یك محل گرد هم میآیند و با یكدیگر همسایه میشوند با وحدت, وفاق و معاشرت ها و روابط عاطفی میتوانند پاسدار بعد انسانی و ارزشی و ضامن استحكام و استواری واحد اجتماعی خویش باشند

●ضرورت بحث

پس از خانواده كه كوچك‌ترین و اساسی‌ترین تشكل اجتماعی انسان‌ها به شمار میآید، افرادی كه در یك محل گرد هم میآیند و با یكدیگر همسایه میشوند با وحدت، وفاق و معاشرت‌ها و روابط عاطفی میتوانند پاسدار بعد انسانی و ارزشی و ضامن استحكام و استواری واحد اجتماعی خویش باشند.

اسلام برای همسایگان همچون خویشاوندان، حقوقی قایل شده كه اگر كسی بخواهد آن‌ها را نادیده انگارد یا ضایع نماید، گناهكار، خاطی و متجاوز است. در آیه ۳۶ از سوره نساء، خداوند از انسان مسلمان و بنده راستین و با اخلاص خود میخواهد كه پس از اطاعت و عبادت او، حق بندگان دیگر و آداب معاشرت را مراعات كند و در واقع طبق این آیه، خداوند نسبت به حق خویش و حقوق انسان‌ها ده فرمان بسیار مهم صادر نموده كه بند ششم و هفتم آن، در خصوص همسایگان دور و نزدیك است كه اولا رعایت حقوق آنان طبق مفاد این آیه، عمل نمودن فرمان واجب الهی است و ثانیا این رفتار در ردیف پرستش خداوند و شرك نورزیدن به او آمده است. مفسرین برای "جار ذی القربی" و "جار جنب" كه در این آیه آمده، بررسیهای گوناگونی ارائه داده‌اند.(۱) به همین دلیل امام صادق علیه السلام فرموده است:

"علیكم بحسن الجوار فان الله عزوجل امر بذلك(۲)؛ بر شما باد به خوش همسایگی پس به درستی كه خداوند بدان امر كرده است." آن فروغ فروزان در فرمایشی دیگر شیعیان را به این موضوع توجه داده است:

"رسول اكرم صلی الله علیه و آله برای پرهیزگاری، اهتمام در راه دین، راستی در گفتار، ادای امانت، سجده طولانی و خوش رفتاری نسبت به همسایه، مبعوث شده اند."(۳)

"رسول اكرم صلی الله علیه و آله برای پرهیزگاری، اهتمام در راه دین، راستی در گفتار، ادای امانت، سجده طولانی و خوش رفتاری نسبت به همسایه، مبعوث شده اند."

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نیز به مسلمین توصیه نموده‌اند: "اگر خواستار آن هستید كه پروردگار و فرستاده‌اش شما را دوست بدارند، وقتی امانتی به شما سپردند آن را ادا كنید و در سخن و گفتار صداقت را در نظر داشته و با همسایگان خود به نیكی رفتار كنید."(۴)

●حد همسایگی، حقوق همسایگان

رسول اكرم صلی الله علیه و آله در خصوص حد همسایگی فرموده‌اند: "كل اربعین دارا جیران من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله(۵)؛ تا چهل خانه از رو به رو، پشت سر، طرف راست و سمت چپ، همسایه محسوب میگردند." از رسول اكرم صلی الله علیه و آله درباره حد همسایگی سوال شد، فرمودند: "حد الجوار اربعون دارا(۶)؛ حد همسایگی چهل خانه است." ابن قدامه روایت مرسله‌ای از عایشه نقل كرده كه در آن آمده است از نبی اكرم صلی الله علیه و آله از حد همسایگی سوال شد كه همین جواب را دادند.(۷)

امام صادق علیه السلام فرموده است: مردی از انصار نزد رسول اكرم صلی الله علیه و آله آمد و عرض كرد: خانه‌ای از فامیلی خریده‌ام و نزدیك‌ترین همسایه‌ام كسی است كه به خیرش امیدی ندارم و از شرش هم مصون نمیباشم. رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام و ابوذر فرمود كه در مسجد فریاد بزنند: "ایمان ندارد كسی كه همسایه او از شرش در امان نیست." پس سه بار این مطلب را گفتند. بعد از آن با دست خود اشاره فرمودند تا چهل خانه از پس و پیش و راست و چپ.(۸)

اگر مردم این توصیه‌ها را مراعات كنند و وظایف خویش را در مورد همسایگان تا چهل خانه انجام دهند و حقوق متقابل در مورد این چهل خانه رعایت شود، مردمی كه در شهرك‌ها، محله‌ها، روستاها و چادرهای عشایری زندگی میكنند، تا مسافت قابل ملاحظه‌ای به دلیل رفتارهای پسندیده نسبت به همدیگر از زندگی توام با آرامش، مودت، اطمینان و اعتماد متقابل برخوردار خواهند شد و چنین پدیده‌ای بر رشد عاطفی، فرهنگی، بهبود ساختار اجتماعی و اقتصادی این نواحی اثر خود را خواهد بخشید؛ و افراد بسیاری قادرند دشواریها و ناملایمات را پشت سر نهند یا در هنگام گرفتاریها به یاری هم بشتابند و از معضلات زندگی یكدیگر گره گشایی كنند.

پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به مسلمین توصیه نموده‌اند: "اگر خواستار آن هستید كه پروردگار و فرستاده‌اش شما را دوست بدارند، وقتی امانتی به شما سپردند آن را ادا كنید و در سخن و گفتار صداقت را در نظر داشته و با همسایگان خود به نیكی رفتار كنید."

البته یادآوری میگردد افرادی كه در همسایگی ما به سر میبرند، بنا به اعتقادات و خویشاوندی، بر سه دسته قرار میگیرند. چنانکه در روایتی آمده است:

"قال النبی صلی الله علیه و آله الجیران ثلاثه جار له حق واحد و جار له ثلاثه حقوق و جار له حقان فالجار الذی له ثلاث حقوق الجار المسلم ذوالرحم فله حق الجوار و حق الاسلام و حق الرحم و اما الذی له حقان فالجار المسلم له حق الجوار و حق الاسلام و اما الذی حق واحد فالجار المشرك."(۹)نبی اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: همسایگان به سه دسته تقسیم میشوند: نخست، همسایه‌ای كه در سه محور بر گردن ما حق دارد؛ حق همسایگی، حق خویشاوندی و حق اسلام (برادر دینی)؛ دوم، همسایه‌ای كه دارای دو حق است؛ حق همسایگی و حق برادر ایمانی. سوم، همسایه‌ای كه دارای حق همسایگی است و آن، همسایه مشرك میباشد.

در "نهج الفصاحه" به نقل از رسول اكرم صلی الله علیه و آله آمده است: پس همسایه‌ای كه یك حق دارد، او كم حق‌ترین همسایگان است.(همسایه مشرک) (۱۰)

در روایت دیگر كه از پیامبراكرم صلی الله علیه و آله نقل شده ـ پس از دسته بندی همسایگان به سه گروه مورد اشاره ـ در خصوص همسایه‌ای كه یك حق دارد، آمده است:

"و منهم من له حق واحد الكافر له حق الجوار(۱۱)؛ دسته‌ای تنها یك حق دارند و آن، كافر است كه وظیفه ماست حق همسایگی را نسبت به وی مراعات كنیم."

ملامحسن فیض كاشانی میگوید: پس بنگر كه چگونه برای فرد غیرمسلمان به محض همسایگی، حقوقی ثبت گردیده است!(۱۲)

دقت در این تقسیم بندی، موید آن است كه تعهد و مسئولیت ما تا حدی در مورد همسایگان فراگیراست كه حتی اگر كافر یا مشركی در جوار ما مسكن داشته باشد، در ارتباط با او باید وظایف حقوقی، اخلاقی و رفتاری خود را انجام دهیم و كوتاهی در عملی ساختن حقوق مذكور، بیانگر خللی در جنبه‌های اخلاقی و معاشرت ماست.

رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرموده است: دانی كه حق همسایگی چیست؟ سوگند به خدایی كه جان محمد در ید قدرت و فرمان اوست، به حق همسایه نرسد جز كسی كه خداوند بر وی رحمت كرده باشد.(۱۳)

رسول خدا صلی الله علیه و آله در بیانی نورانی فرموده است: وقتی دو نفر تو را در یك زمان دعوت كردند، دعوت كسی را كه خانه‌اش به تو نزدیك‌تر است بپذیر؛ زیرا كسی كه منزلش در قرب خانه‌ات قرار دارد، در همسایگی مقدم است.

خاتم رسولان صلی الله علیه و آله در تشریح حق همسایه فرموده است:

"حق الجار ان مرض عدته و ان مات شیعته و ان استقرضك إقرضته و ان اصابه خیر هناته و ان اصابته مصیبه عزیته ولا ترفع بناك فوق بنائه فتسد علیه الریح"(۱۴)؛ حق همسایه آن است كه در هنگام بیماری، عیادتش نمایی و اگر مرگش فرا رسید، در تشییع جنازه او شركت كنی و اگر از تو قرض خواست، از پرداخت آن امتناع نكنی و اگر شادمانی در زندگیاش رخ داد، بر او تبریك گویی و در مصائب و ناگواریها و در ناراحتیهای او شریك باشی و بنای مسکونی خویش را از كلبه وی فراتر نبرده و او را از نسیم هوا محروم ننمایی.

و در حدیث دیگری ضمن اشاره به این موارد، تاكید شده: "چون میوه‌ای خریدی، مقداری به همسایه‌ات هدیه دهی و اگر نمیخواهی این كار را كنی، آن میوه را پنهانی به منزل ببر و فرزندت را همراه میوه (در حال خوردن میوه) بیرون خانه نفرست كه فرزند او آزرده شود. و مراقب باش که بوی غذایت او را آزرده نكند (از این كه نمیتواند آن غذا را فراهم سازد، ناراحت نشود) مگر این كه مقداری برایش بفرستی."(۱۵)

رسول اكرم صلی الله علیه و آله هشدار داده‌اند: هر كه خانه‌ای بنا كند تا مردم ببینند و بشنوند، در روز قیامت آن خانه را تا طبقه هفتم زمین از آتش پر نموده و در گردنش اندازند و هیچ چیز او را نگه ندارد تا به قعر جهنم فرو غلتد. پرسیدند: یا رسول الله! ساختن خانه برای ریا یعنی چه؟ فرمودند: یعنی بیش از میزان نیاز، ساخته است تا بدین وسیله بر همسایگان مباهات كند و بر برادران دینی فخر فروشد.(۱۶)

نقل كرده‌اند كه روزی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله همراه صحابه از جایی عبور میكردند، ساختمان بزرگ قبه مانندی را دید و پرسید: این بنا به چه كسی تعلق دارد؟ گفتند: برای مردی انصاری است. بعد از چند روز صاحب خانه مزبور به محضر آن بزرگوار شرفیاب گردید، حضرت از وی روی برتافت؛ متوجه شد كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله از دست وی ناراحت شده است، دلیل آن را از برخی صحابه جویا شد، آن‌ها ماجرای ساختمانی را كه وی احداث كرده، مطرح كردند. او هم برگشت و بنای مورد اشاره را تخریب كرد. حضرت محمد صلی الله علیه و آله وقتی بنای تخریب شده را مشاهده كرد، شادمان گشت و فرمود: این گونه بناها برای ساكنان محل و سایه همسایگان ایجاد زحمت میكند(۱۷)؛ البته ساختمان وسیع اشكالی ندارد ولی در میان بناهای محقر و كلبه‌های فقیران، احداث ساختمانی مجلل، هم از لحاظ زندگی عادی همسایگان را ناراحت میكند و هم اوضاع عاطفی آنان را تحت تاثیر قرار میدهد. خانه‌های با ارتفاع زیاد در میان مساكن كم ارتفاع غیر از آن كه صاحبش را دچار كبر و غرور میكند و طبق روایات متعدد، منزلگاه شیطان است، بر خانه‌های دیگران اشراف پیدا كرده و زمینه‌های نگاه حرام و تیرهای زهرآگین گناه را فراهم میسازد؛ هوس‌ها را تحریك میكند و گاهی موجب خلاف‌های خطرناكی میشود كه امكان دارد آبروی صاحب خانه را ببرد. برافراشتن خانه‌ای مرتفع و مجلل در میان بناهای عادی، خود نشانه‌ای از تفرقه و پراكندگی نیز هست.

پی نوشت‌ها:

۱. ر.ك: تفسیر غریب القرآن، منسوب به زید بن علی بن الحسین علیه السلام، تحقیق محمد جواد الحسینی جلالی، ص ۱۷۰/ تفسیر ابوالفتوح رازی، ج ۳، صص ۱۷۷ و ۱۷۶/ تفسیر القرآن الكریم، سید عبدالله شبر، ص ۱۱۴/ تفسیر المیزان، ذیل آیات ۴۲ـ ۳۶ سوره نساء / لسان التنزیل، به اهتمام مهدی محقق، صص ۱۹۳ و ۱۹۲.

۲ . بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۵۰ / وسائل الشیعه، كتاب جهاد با نفس.

۳ . آداب معاشرت از دیدگاه معصومین، شیخ حر عاملی، ترجمه محمدعلی فارابی، ص ۱۷.

۴ . میزان الحكمه، ج ۲، ص ۱۹۰ / نهج الفصاحه، ص ۱۱۰ و ۴۶۳.

۵ . كافی، ج ۲، ص ۶۹۹/ وافی، ج ۱، ص ۳۵۱/ وسائل الشیعه، ج ۸ ، باب ۹۰ از احكام العشره، حدیث اول/ المحجه البیضاء، ج ۳، ص ۴۲۷/ لئالی الاخبار، تویسركانی، ج ۳، ص ۷/ ذخیرهٔ العباد، ج ۳، ص ۵۴ / مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۱۴۴.

۶ . نهج الفصاحه، ص ۲۸۴/ مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۵ / احیاء علوم الدین، غزالی، ج ۲، ص ۲۱۲.

۷ . این نكته را آیهٔ الله محمد علی اسماعیل پور در مقاله خود آورده است. (ر.ك: آموزگار جاوید، ص ۳۲۴).

۸ . وسائل الشیعه، ج ۸، باب ۸۶، از احكام العشره، حدیث اول.

۹ . المحجهٔ البیضاء، ج ۳، ص ۴۲۲/ نصایح، آیهٔ الله مشكینی، ص ۱۳۰ / جامع الاخبار، ص ۳۸۷.

۱۰ . نهج الفصاحه، ص ۲۸۱.

۱۱ . مستدرك الوسایل، ج ۲، ص ۷۹.

۱۲ . المحجهٔ البیضاء، ج ۳، ص ۴۲۲.

۱۳ . كیمیای سعادت، ج ۱، ص ۴۲۸.

۱۴ . نهج الفصاحه، ص ۲۹۱.

۱۵ . اصول كافی، ج ۲، ص ۶۶۶/ بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۹۴/ مستدرك الوسایل، ج ۲، ص ۷۹/ تنبیه الغافلین، ص ۱۰۶ / میزان الحكمه، ج ۲، ص ۱۹۵.

۱۶ . حلیهٔ المتقین، علامه مجلسی، ص ۴۴۶.

۱۷ . مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۹۸ / سیستم اجتماعی اسلام، كوثر نیازی.

۱۸ . كلمات نغز محمد صلی الله علیه و آله، ص ۹.

۱۹ . كشف الغمه فی معرفه الائمه، علی بن عیسی اربلی، ج ۲، صص ۲۶ و ۲۵ / علل الشرایع، ص ۱۸۱.

۲۰ . خصال صدوق، ج ۱، ص ۱۷۹.

۲۱ . المحجهٔ البیضاء، ج ۳، (آداب الصحبهٔ و المعاشرهٔ)، ص ۴۲۳.

۲۲ . نهج الفصاحه، ص ۲۵.

۲۳ . المحجهٔ البیضاء، ج ۵، ص ۱۲۵/ الحكم الزاهره، ص ۴۲۱ / كیمیای سعادت، ج ۱، ص ۴۲۷.

۲۴ . تنبیه الغافلین، ص ۱۰۶ / نهج الفصاحه، ص ۵۷۳.

۲۵ . نهج الفصاحه، ص ۲۸۶.

۲۶ . جهادالنفس، شیخ حر عاملی، ترجمه علی صحت، ص ۴۲.

۲۷ . نهج الفصاحه، ص ۲۷ / كلمات نغز محمد صلی الله علیه و آله، ص ۲۲.

۲۸ . نهج الفصاحه، ص ۳۲.

۲۹ . آثار الصادقین، آیهٔ الله صادق احسان بخش، ج ۲، ص ۳۷۶.

۳۰ . نهج الفصاحه، ص ۴۶۳.

۳۱ . مجموعه ورام، ج ۱، ص ۲۴.

۳۲ . نهج الفصاحه، ص ۱۴.

۳۳ . نزههٔ النواظر، ص ۲۳ و ۴۵.

۳۴ . فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ج ۱، ص ۳۱۵ و ۳۱۴.

۳۵ . سفینهٔ البحار، حاج شیخ عباس قمی، ج ۱، ص ۴۱۴ و ۴۱۳/ نخبهٔ الانوار فی هدایهٔ الابرار، مولوی همدانی، ص ۷۷/ تنبیهٔ الغافلین، ص ۱۰۶/ نهج الفصاحه، ص ۵۴۶.

۳۶ . الاصابهٔ فی تمییز الصحابه، ج ۲، ص ۴۶۰ و ج ۴، ص ۳۲۲/ زهرالربیع، ص ۸۹ / مجالس المومنین، قاضی نورالدین شوشتری، ج ۱، ص ۶۴۶.

۳۷ . الكافی، ج ۲، (باب حق الجوار)، ص ۶۶۷/ وافی، ج ۱، ص ۳۵۰ / ذخیرهٔ العباد، جزء ۳، ص ۵۳.

۳۸ . سفینهٔ البحار، ج ۱، حدیث فاطمه زهرا(س) .

۳۹ . نهج الفصاحه، ص ۲۴ / المحجهٔ البیضاء، ج ۳، ص ۴۲۵.

منبع:

مجله كوثر، شماره ( ۵۰ )

---