اما نارنج ها

علی اسداللهی با اجرا و نگاهی شاعرانه از متن دستور زبان به متن شعری می رسد

تو با کاف کوچک‌تر می‌شوی پسرم

اتاق با کاف کوچک‌تر می‌شود

شهر با کاف کوچک‌تر می‌شود

اما نارنج‌ها...

( الف تا ی - علی اسداللهی)

مسیر اتفاق افتادن شعر، برای هر شعر و برای هر شاعری مسیری خاص و منحصربه‌فرد است. شاید اگر روزی گروهی از شاعران همت می‌کردند و درباره اتفاقاتی که باعث آفریده‌شدن یک شعر شده است صحبت می‌کردند یا خاطره می‌نوشتند، می‌دیدیم که چه رویدادهای کوچک و پیش پا افتاده‌ای گاه به بدل شدن یک ایده خام، به یک متن ادبی منجر شده است.

فرض کنیم که شاعر این شعر هم، روزی به متنی درباره دستور زبان برخورده است (البته ممکن است واقعاً در بسیاری از موارد کشف یک شاعر برآمده از تجربیات پسینی و در لحظه اتفاق افتاده باشد و بحث ما در اینجا تنها برای نزدیک شدن ذهن مخاطب است). در دستور زبان، به عنوان بخشی از علم ادبیات که به ساختارهای زبان می‌پردازد، مبحثی به نام پسوند‌ها داریم. یکی از این پسوند‌ها کاف(ک) است که با چسبیدن به انتهای برخی کلمات، به آنها معناهای تازه‌ای می‌دهد. همان‌طور که همه خوانده‌ایم، برخی از این پسوندها، معنای شباهت می‌دهد برای مثال کلمه نارنجک یعنی چیزی که شبیه نارنج است. برخی از این کاف‌ها معنای تحبیب می‌دهد، برخی معنای تصغیر و......حالا فرض کنید شاعری متنی درباره دستور زبان را می‌بیند و به تفاوت میان کاف‌های پسوندی دقیق می‌شود. اینجاست که تفاوت میان شاعر و غیر شاعر در زبان و اجرای زبانی روشن می‌شود.

شاعر در اینجا از همین ظرفیت موجود در دستور زبان فارسی استفاده کرده است. نقطه آغاز شعر در زبان است و شاعر حرکت خود را در زبان آغاز می‌کند و با وسواس شعر را با اجرایی خاص در حیطه زبان جلو برده و به پایان می‌برد. اگر چه این شعر، شعر کوتاهی است، اما می‌توان در پشت همین کوتاهی و صرفه‌جویی شاعر در کلمات، وسواس او را در حیطه زبان درک کرد. او از میان انواع کاف‌های پسوندی دونوع کاف تصغیر و تشبیه را انتخاب کرده است. تقابلی که در این شعر دیده می‌شود، در همین جاست. کلماتی مانند پسر، اتاق و شهر با اضافه شدن این پسوند معنای کوچک‌تر شدن را می‌دهند، کوچک‌تر شدنی که به نظر می‌رسد از دید شاعر، با آن همسویی عاطفی دارد، تنها جایی که کاف پسوندی، کارکرد دیگری دارد در کلمه نارنج است که اینجا شاعر به کاف شباهت، توجه می‌کند.

نکته: شاید اگر علی اسدالهی در جایگاه شاعر معنای درست و دقیق سکوت در شعر را نمی‌دانست و در جایی که باید شعر را به پایان نمی‌برد، هیچ‌کس حوصله خواندن متنی شعاری در مذمت جنگ و کشتار را نداشت

شعر لحن همدلانه‌ای دارد، راوی در حال صحبت با پسر خود است و در این گفت‌وگو که گویی ما، از نیمه راه وارد آن شده‌ایم او در حال آموزش یک نکته دستوری به پسرخود است. این که با اضافه کردن پسوند کاف، برخی کلمات معنای تازه‌ای می‌گیرند و کوچک‌تر می‌شوند. راوی از میان کلماتی که می‌توانست برای بیان مفهوم مورد نظر خود استفاده کند از کلمات پسر، اتاق و شهر استفاده می‌کند. در حقیقت او کلماتی آشنا از زندگی شهری را برای این منظور برمی گزیند و نکته مهم اینجاست که حرکت این کلمات از جزء به کل است. راوی به پسرش می‌گوید که هر چه حجم و وسعت بیرونی کلمه بزرگ‌تر شود، کارکرد زبان برای کوچک کردن آنها یکی است و با اضافه کردن یک کاف می‌توان نه تنها پسر، بلکه اتاق و حتی شهر را با همان شیوه کوچک‌تر کرد.

وسواسی که از آن صحبت کردیم در پایان‌بندی شعر اتفاق می‌افتد. اینجا شاعر از «ک» فقط برای رساندن معنای مورد نظر خود استفاده نمی‌کند، بلکه حتی کارکرد دیگری جز کوچک‌تر کردن هم دارد، کلمه‌ای هم که به ذهن راوی می‌رسد از مدار خانوادگی کلمه‌های پیشین جداست. ناگهان ذهن راوی از اتاق و شهر، به واژه نارنج می‌رسد که از آن مدار آشنا بیرون است. این بیرون افتادن ذهن راوی و به یاد آوردن ناگهانی کلمه‌ای که با کاف معنای تازه‌ای می‌گیرد، شعر را نیز وارد فضای تازه‌ای می‌کند.

یکبار دیگر به پایان‌بندی شعر دقت کنید. شاعر، با وسواس از کلمات استفاده‌ای کرده است که نه تنها معنای شعر را برای درگیر کردن خواننده با متن به تعویق می‌اندازد که کارکرد معنایی درستی نیز دارد. سکوتی که راوی با به‌یاد آوردن کلمه «نارنج» در شعر آغاز می‌کند، ادامه منطقی و حسی شعر را به مخاطب واگذار می‌کند. اینجا مخاطب باید با اضافه کردن «کاف» به کلمه نارنج و رسیدن به واژه نارنجک ـ که از نظر بار مفهومی و حسی در تقابل آشکاری با واژه نارنج است ـ دلیل سکوت راوی را حدس بزند و سکوت معنادار و درست راوی شعر را کامل کند.

رسیدن از یک متن دستور زبان به یک متن شعری، در این شعر علی اسداللهی مرهون اجرای درست، سنجیده و بدون اضافه‌گویی شاعر در زبان است. شاید اگر شاعر این شعر معنای درست و دقیق سکوت در شعر را نمی‌دانست و در جایی که باید شعر را به پایان نمی‌برد، هیچ‌کس حوصله خواندن متنی شعاری در مذمت جنگ و کشتار را نداشت، اما در شکل کنونی شعر، ما با شعری روبه‌روییم که عناصر و اجزای آن به دقت و در جای مناسب خود چیده شده‌اند.

آرش شفاعی