مشروطیت و جنبش روس ها

اوضاع كنونی روسیه به همین منوال ادامه یابد, احتمال می رود در ایران اغتشاشاتی پدیدار گردد, همان طوری كه استحضار دارید دولت مركزی ایران به نحو روزافزونی تضعیف می گردد

این سند تحلیلی است از ریشه های پیدایش مشروطیت در ایران كه ایولین گرانت داف وزیر مختار دولت انگلستان در ایران از دید كارشناسانه خود به سر ادوارد گری وزیر امور خارجه وقت انگلستان گزارش داده است:

از گرانت داف به سر ادوارد گری

شماره ۲۷۷- تهران ۷ دی ۱۲۸۴

در تلگرام شماره ۱۷۹ مورخ ۲۲ جاری خود احتراماً توجه جنابعالی را به این امر جلب كردم كه اگر اوضاع كنونی روسیه به همین منوال ادامه یابد، احتمال می رود در ایران اغتشاشاتی پدیدار گردد، همان طوری كه استحضار دارید دولت مركزی ایران به نحو روزافزونی تضعیف می گردد. طی سه سال گذشته در مشهد، شیراز و كرمان عصیان هایی درگیر شد و هرج و مرج پاییز گذشته تبریز هم بر اثر لیاقت و توانایی نظام السلطنه والی آذربایجان فرو نشانده شد. وی یكی از مامورین معدود ایرانی است كه مقتدر بوده و سر كار مانده است. در مواقع مختلف گزارش هایی كه به وسیله سر آرتور هاردینگ و اینجانب در سال های اخیر برای استحضار دولت اعلیحضرت پادشاهی انگلستان فرستاده شده نشان می دهد كه لرستان، كردستان، خوزستان و فارس در وضع عصیان آمیز حادی قرار دارند و راهزنی در جاده های كرمان، بندرعباس، بختیاری و عملاً همه جاده ها، روزافزون است بدون اینكه از این ناامنی جلوگیری شود. همان طوری كه در تلگرام شماره ۱۷۳ مورخ ۱۳ ماه جاری گزارش شد، به تازگی اغتشاشی در تهران درگرفت كه ظاهراً علیه علاءالدوله فرماندار تهران بود، لیكن در واقع به عنوان اعتراض نسبت به خرابی و فساد دستگاه حكومت و صدراعظم صورت گرفت. در این وقایع غالب مجتهدین برجسته تهران علناً جانب مردم را گرفتند و اینك در شاه عبدالعظیم كه زیارتگاهی در ۹ كیلومتری جنوب تهران است، بست نشسته اند. مظفرالدین شاه هفته پیش وزیر دربار مشیرالدوله را برای استمالت علما به شاه عبدالعظیم فرستاد، اما آنها از بازگشت به خانه های خویش استنكاف كردند و به مامورین هم شدیداً اهانت نمودند. نكته مهم این است كه یك واعظ اصفهانی به نام سیدجمال در روزهای ماه رمضان، در یكی از مساجد مهم بازار، علناً بر ضد دولت موعظه كرده و تشكیل یك حكومت قانونی و ملی را پیشنهاد و توصیه می نموده است و تا آن جایی كه اینجانب اطلاع دارم هیچ گونه اقدام موثری به منظور ساكت نمودن او از طرف حاكم تهران به عمل نیامده است. به موجب اطلاعاتی كه از منابع موثق و ذی صلاح به دست آورده ام، علمای متحصنین در شاه عبدالعظیم شرایطی به این شرح عنوان كرده اند: ۱- بركناری صدراعظم [عین الدوله] و فرماندار تهران [علاءالدوله]. ۲- آزاد بودن تماس بین شاه با همه افراد ملت. ۳- تشكیل نوعی حكومت كه مردم در آن نمایندگی داشته باشند. ۴- اخراج مسیو نوز و همه ماموران بلژیكی او از گمركات.

هنوز نمی دانم دولت ایران به این تقاضاهای آمرانه مردم[!] چه پاسخی داده است. با در نظر گرفتن این كه مردم در سراسر ایران به دقت مراقب سیر تحولات در روسیه هستند و این تحولات مورد بحث آنها است و با توجه به تقاضاها و شرایطی كه از طرف علما اقامه شده، یقین است كه تحولات روسیه تاثیر عمیقی در اوضاع این كشور كرده و طبقه روشنفكر ملت به فكر امكان تشكیل دولتی افتاده است كه منشاء خدماتی برای مردم باشد، گرچه در حال حاضر دامنه نارضایتی وسیع است و منتهی به هرج و مرج می گردد. اما تا آنجایی كه اطلاع دارم نقشه اساسی برای سرنگون ساختن دولت كنونی وجود ندارد. مردم روستانشین برای به دست آوردن قوت روزمره خود مرتباً در تلاشند و با چپاولگری ها و ستمكاری های ماموران حكومت چنان خو گرفته و بی حس شده اند كه گمان نمی رود به این زودی ها علیه هیات حكومت فعلی به نهضتی ملحق شوند، اما در شهرها وضع متفاوت است. ایرانی شهرنشین، با وجود بی اطلاعی، تیزبین و هوشیار است. او می داند كه ملت روسیه بر آن شده تا آزادی خویش را به دست آورده و دولت روس را اینك در وضع بس دشوار و خطرناك قرار داده است. تا همین اواخر در این قسمت از ایران، نام روسیه با عنوان بالاترین قدرت روی زمین مترادف بود، لیكن همین بالاترین قدرت، در حال حاضر هم در زمین و هم در دریا به دست مردمی كوبیده شده است كه تا دو سال پیش در ایران حتی از وجود آنها به ندرت اطلاعی داشتند. [منظور ژاپنی ها هستند.] معتقدم كه این واقعیات اثراتی انكارناپذیر در اینجا به وجود آورده كه كسی نتیجه نهایی آن را نمی تواند پیش بینی نماید. لیكن در این مورد بدون كمترین تردیدی اثر فوری آن این است كه هراسی كه همیشه درباره امكان اشغال ایالات شمالی به دست روس ها در صورت بروز قیام عمومی وجود داشت، زایل شده است.