تحولات تكنولوژیك كتابخانه ها

كتابخانه ها در طول عمر دراز خود از تكنولوژی های متفاوت و جدیدی در هر زمان استفاده می كرده اند و می كنند و می توانیم بگوییم كه كتابخانه ها از پیش قراولان استفاده از تكنولوژی های نوین برای بهبود خدمات خود می باشند در این مقاله تحولات تكنولوژیك كتابخانه ها بطور تاریخی از ابتدای پیدایش كتابخانه های اولیه تا كتابخانه های امروزی در دو بخش ۱ تحولات محمل های اطلاعاتی موجود در كتابخانه و ۲ تحولات تكنولوژیك در سازماندهی و اشاعه اطلاعات بررسی می شوند

كتابخانه ها در طول عمر دراز خود از تكنولوژیهای متفاوت و جدیدی در هر زمان استفاده می كرده اند و می كنند و می توانیم بگوییم كه كتابخانه ها از پیش قراولان استفاده از تكنولوژیهای نوین برای بهبود خدمات خود می باشند. در این مقاله تحولات تكنولوژیك كتابخانه ها بطور تاریخی از ابتدای پیدایش كتابخانه های اولیه تا كتابخانه های امروزی در دو بخش ۱-تحولات محملهای اطلاعاتی موجود در كتابخانه و ۲-تحولات تكنولوژیك در سازماندهی و اشاعه اطلاعات بررسی می شوند.كتابخانه ها در طول تاریخ به عنوان یك سازمان پویا ویا به قول رانگاناتان ارگانیسمی پویا، نقش اطلاع رسانی خود را با استفاده از ابزارها وتكنولوژیهای موجود در هر زمانی ارایه كرده و ارایه خواهند كرد. این تكنولوژیها و ابزارها اكثراً‍محملهای انتقال اطلاعات را تغییر و كتابخانه ها نیز مكانیسم هایی را برای سازماندهی این محملهای جدید اطلاعات ارایه داده اند. این روند دینامیك انطباق كتابخانه ها با وضع موجود در طول تاریخ خود را می نماید. در كتابخانه آشوربانیپال چون كه تمدن بین النهرین از الواح گلین برای كتابت استفاده می كردند كتابخانه ها حاوی الواح گلین و در كتابخانه اسكندریه به علت شیوع پاپیروس ، كتابخانه ها حاوی طومار پاپیروس بودند و این انطباق كتابخانه ها با محیط و تكنولوژی های رایج میان جوامع مختلف تا به امروز هم ادامه دارد. اصولا اگر كتابخانه ای نتواند خود را با وضع موجود انطباق دهد، از نقش اطلاعاتی كتابخانه كاسته و به تدریج به چیزی بی‌مایه تبدیل خواهد شد كه ماندنش سودی برای محیط پیرامون آن نخواهد داشت. البته باید در نظر داشت كه این سرعت تحولات تكنولوژیك در طول تاریخ همیشه یكسان و ثابت نبوده است. در بعضی دوره های تاریخی ، این تحولات با سرعت زیاد(مثلا نیمه دوم قرن بیست) و در دوره های دیگر این تحولات بصورت بطئی صورت می گرفتند.پس از این نكته در می یابیم كه سرعت تحولات تكنولوژیك در كتابخانه ها با توجه به اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی محیط پیرامون تفاوت خواهد داشت.حال قبل از بررسی تحولات تكنولوژیك كتابخانه ها بهتراست تعریفی از تكنولوژی وكتابخانه داشته باشیم.هر گاه تكنولوژی بصورت محدودتری بیان گردد، ارزشهای فرهنگی و عوامل سازمانی نسبت به آن همچون عوامل خارجی در نظر گرفته میشوند. در این صورت تكنولوژی با جنبه های فنی آن شناخته میشود و غالبا كلمات فنون یا ساده تر از آن فن مناسبت بیشتری برای كاربرد دارند. ج. ك. كالبرایت تكنولوژی را به عنوان «‌كاربرد دانش علمی و دانش منظم دیگری برای امور عملی تعریف می‌كند».عده‌ای دیگر تكنولوژی را چنین تعریف میكنند: «كاربرد دانش علمی و دانش منظم دیگری برای امور عملی بوسیله سیستمهای منظمی كه مردم و ماشین ها را نیز در بر بگیرد»؛ بدین ترتیب می توان تكنولوژی پراتیك را اینگونه تعریف كرد: «كاربرد دانش علمی و دانش منظم دیگر برای امور عملی بوسیله سیستم های منظمی كه شامل مردم، سازمانها، اشیاء زنده و ماشین ها میشود»؛ این تعریفی است كه تا حدودی علم را درون تكنولوژی جای می دهد(پیسی۱۳۶۷، ۱۱-۱۰،۸ ).پوری سلطانی و فروردین راستین(۱۳۷۹) در دانشنامه كتابداری و اطلاع رسانی كتابخانه را چنین تعریف كردند:« به محلی گفته می شود كه در آن مجموعه كتابها و دیگر مواد مشابه اعم از چاپی و دیداری و شنیداری، برای مطالعه، تحقیق و مراجعه به گونه ای منظم گردآوری شده باشد»(سلطانی و راستین۱۳۷۹،۲۶۴). مزینانی(۱۳۷۹) در كتابخانه و كتابداری مینویسد:« كتابخانه نهادی اجتماعی است كه با حفاظت و اشاعه پیشینه های مكتوب، دیداری و شنیداری و الكترونیكی با استفاده از خدمات كاركنان آموزش دیده در خدمت تعلیم و تربیت و توسعه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، علمی و فرهنگی است»(مزینانی۱۳۷۹،۷۶-۷۵).اكنون با تلفیق تعریف های تكنولوژی و كتابخانه،سمت و سوی بررسی تاریخی این تحولات، شكل می گیرد.این تحولات در این مقاله در دو بخش۱- تحولات محملهای اطلاعاتی موجود در كتابخانه و ۲-تحولات تكنولوژیك در سازماندهی و اشاعه اطلاعات ، بررسی خواهند شد.

●تحولات محملهای اطلاعاتی موجود در كتابخانه

اصولا محمل اطلاعاتی در دوران قبل از ابداع خط ، كه منجر به دانش مضبوط شد، چیزی بی معنی می نمایداز آنجا كه در دوران فرهنگ شفاهی امكان انتقال اطلاعات به صورت مكتوب فراهم نبوده است و تا چیزی مكتوب نباشد امكان نگهداری آن ممكن نیست و در طول زمان از آن كاسته و یا به آن افزوده می‌شود، نمی توان محملی برای انتقال فرهنگ شفاهی در دوران باستان انتظار داشت. پس می‌توان اولین انقلاب فرهنگی بشر را اختراع خط دانست كه با توجه به نیاز مردم آن اعصار بوجود آمد ودر طول زمان تكامل یافت كه این روند تكامل تا به امروز ادامه دارد و ادامه خواهد یافت.در مجموع سیر تكامل خط و ارائه اندیشه و گفتار به صورت مكتوب و مضبوط را می توان چنین بیان كرد:۱-تصویرنگاری ۲-اندیشه نگاری ۳-واژه نگاری ۴-آوانگاری؛ هجانویسی و خط الفبائی(ابرامی۱۳۵۶،۱۰). اگر بخواهیم مرحله دیگری را هم بر آن بیافزاییم، مرحله الفبای چند خطی یا به قولی چند رسانه ای را خواهیم داشت كه نواقص و كمبودهای الفبا و خطوط فعلی را با تركیبی از عناصر نوشتاری، دیداری و شنیداری برطرف و به نحو بیسیار مطلوب و كارآمدتری منظور و مقصود شخص را ارائه می كند. درواقع می توان اختراع خط را یكی از وجوه فرهنگی و زنده افزای تكنولوژی دانست كه ناشی از تكامل زیستی انسانها نبود بلكه ناشی از تغییر و تكامل فرهنگی بشر اولیه بود.اولین مصنوعی كه بطور دقیق می توان آن را خط به حساب آورد حدود ۵۵۰۰ سال پیش در ناحیه مزوپتامیا(بین النهرین) یافت شده است(مزینانی۱۳۷۹،۲۴).با بررسی خطوط اولیه می توان به نقش محیط و پیرامون در نوع ماده برای ضبط و نگهداری نوشته ها پی برد.مثلا قدیمیترین خط سومری(۳۵۰۰قبل از میلاد) كه نوعی خط اولیه از نوع تصویرنگاری است، به علت فراوانی گل رس در آن منطقه به عنوان ماده اصلی كتابت در ‎آن خط بكار می رفته است و به نام لوح شناخته می شد.«چون جسم بكار رفته برای ایجاد نمادهای خطی كوتاه شكل گوه مانند داشت یعنی یك طرف آن تیزتر از طرف دیگر بود، به همین دلیل به آن خط میخی میگویند»(مزینانی۱۳۷۹،۲۴).در مصر باتوجه به محیط مجزا و متفاوت از بین النهرین خط دیگری به نام هیروگلیف حدود ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح عمومیت داشته است كه بر روی سنگ نوشته می شد كه برای موارد خاص روی چوب و پاپیروس هم نوشته می شد كه البته بعدها تا سالیان مدیدی منحصر به پاپیروس شد و بدین ترتیب ابزار نوشتاری هم به قلم مو تبدیل شد. البته باید متذكر شد كه خطوط مذكوردر مراحل اولیهخط قرار داشتند و با تكامل تدریجی به نظام الفبایی نزدیك شدند.پس از بوجود آمدن خط و تكامل نسبی آن بشر به فكر محملهایی برای ثبت مكتوبات خود افتادند كه در بررسی سیر تحول این محملها از سنگ سخت به كاغذ نرم می رسیم. هر یك از این محملها مزایا یا معایبی داشتند كه در طول تاریخ با توجه به كارآمدی یا جایگزینی یك محمل كارآمدتر از محمل دیگری استفاده می شد.سنگ نوشته در طول تاریخ اولین محمل انتقال اطلاعات می باشد و خطوط اولیه از جمله خط میخی بر روی آن نقش می بسته است.«مزیت بزرگ سنگ نوشته، مقاومت آن در برابر عوامل طبیعی و غیر طبیعی بود. اما این رسانهفیزیكی ، بسیار سنگین، و حمل و نقل آن گاه غیرممكن و كنده كاری روی آن بسیار سخت بود ولی به دلیل فراوانی و در دسترس بودن و مقاومت و دوام بی نظیرش بشر از آن برای ضبط دانش خود استفاده كرد»(مزینانی۱۳۷۹،۳۴). به تدریج الواح فلزی (مسی، مفرغی،نقره ای و طلایی) جایگزین سنگ نوشته شدند«مطالب مهم و ارزنده را بر روی الواح زرین و سیمین نقر می كردند و مطالب معمولی را برروی الواح مسی و مفرغی»(مزینانی۱۳۷۹،۳۵). الواح گلین از دیگر محملهای مهم اطلاعات باستان بودند كه بیشتر در بین النهرین به علت وفور گل رس در سواحل دجله و فرات رایج بودند. تمدن آشور و كتابخانه آشور بانیپال اوج شكوفایی الواح گلین بود. لوح چوبی از دیگر محملهای ثبت اطلاعات در دوران باستان بود كه عبارت بود از«صفحه ای چوبین كه سطح آن را موم اندود كرده و با قلم روی آن می نوشتند»(مزینانی۱۳۷۹،۳۹-۳۸). این نوع الواح رابیشتر مصریها،بابلیها، رومیها و یونانیها به كار می بردند. طومار پاپیروس از دیگر محملهای ثبت اطلاعات دوران باستان بود كه اوایل در مصر بكار برده می شد و بعدها عمومیت یافت.كتابخانه اسكندریه مصر را كه در قرن سوم قبل از میلاد تاسیس شد و حاوی صدها هزار طومار پاپیروس به زبانهای مصری ، یونانی ، لاتین و عبری بود را، اوج بكار گیری طومارهای پاپیروسی به عنوان محملهای اطلاعاتی محسوب می كنند. الواح پاپیروس بعدها توسط فنیقیها از طریق دریای مدیترانه به یونان و روم منتقل شد. طومار چرمین از دیگر محملهای انتقال اطلاعات بود .«استفاده از پوست حیوانات بویژه حیوانات اهلی، مثل بز، گوسفند و گاو برای نوشتن و ضبط از قرن دوم پیش از میلاد مسیح شروع شد»(مزینانی۱۳۷۹،۴۰). طومار چرمین به پارشمن یا ولوم هم معروف است و علت اصلی گسترش كاربرد آن تحریم صدور پاپیروس از طرف مصریان بود.كتابخانه پرگاموم (واقع در تركیه كنونی) را میتوان نقطه اوج بكارگیری طومار چرمین(پارشمن)، دانست.اهمیت و رواج پارشمن در نسخ خطی دوران قرون وسطی (قرن ۱۱) پدیدار شد بطوری كه این محمل اطلاعاتی به علت ثبت كتاب مقدس بر آن تقدس یافت و این تقدس تا چندین قرن ادامه پیدا كرد.

---