شیعیان فراموش شده

شیعیان از سویی در مناطقی نظیر, ایران, عراق, عربستان سعودی و کویت سکونت دارند که مهمترین حوزه های نفتی جهان به شمار می آیند

شیعیان از سویی در مناطقی نظیر،‌ ایران، عراق،‌ عربستان سعودی و کویت سکونت دارند که مهمترین حوزه‌های نفتی جهان به شمار می آیند و از سویی دیگر همجوار فلسطین اند: کشوری که صحنه رویارویی جهان غرب و آمریکا با اسلام و مشرق زمین است. از طرفی نیز سیاست خاور میانه‌ای آمریکا بر دو اساس نفت و تامین امنیت اسرائیل شکل می‌گیرد. لذا در هر دو بخش (نفت و اسرائیل) با عامل بسیار تعیین کننده‌ای به نام شیعه روبه روست. از نظر استراتژیک، جمعیت شیعه جهان عرب در قلب بزرگترین منطقه نفت خیز خاورمیانه و در کنار آبراههای حمل و نقل نفت در خلیتج فارس قرار دارند. در مقام نظر شیعیان عرب همراه ایران می‌توانند بیشتر منابع نفتی خلیج فارس را تحت کنترل در آورند. و از نظر تعداد نیز شیعیان ۷۰%‌ جمعیت خلیج فارس را (با احتساب ایران) دارا می‌باشند [که در حدود ۱۴ میلیون نفر آنان] در کشورهای حاشیه خلیج فارس پراکنده‌اند. این تحقیق به ... وضعیت شیعیان در داخل و خارج از عربستان سعودی می‌پردازد و واکنش عربستان در قبال آنها را نشان می‌دهد لذا بخش اول مباحث شیعیان عربستان و بخش دوم واکنش عربستان به تکاپوی شیعی در منقطه می‌پردازد.

● شیعیان عربستان

▪ موقعیت جغرافیایی و جمعیتی: بنابرگزارش گروه بحران‌های بین المللی (FCG) در سال ۱۹۹۹ حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد جمعیت ۱۶ میلیونی عربستان را شیعیان تشکیل می‌دهند که با احتساب رشد ۵/۳ درصدی جمعیت عربستان، جمعیت آنها در حال حاضر ۲۷۰۰ هزار نفر می‌باشد. بیشتر شیعیان در منطقه شرقی عربستان در حاشیه خلیج فارس از قطر تا نزدیک کویت ساکن هستند و نواری شیعه نشین را شکل داده اند که شامل استان‌ها «احساء» تا «قطیف» می‌گردد. بعضی از شیعیان نیز در «مدینه منوره» ساکن هستند [که به شیعیان نخاوله معروفند] و بعضی هم در شهر مهم «جده» به شیعیان عربستان باید اسماعیلیان منطقه ناوجان را نیز اضافه کرد. از زمان اولین اکتشاف نفت [در منطقه شیعه نشین عربستان] در سال ۱۹۳۸ این نفت است که تمام جنبه‌های زندگی منطقه شرق را تحت تاثیر قرار داده‌ است. چرا که دست کم اکثر حوزه‌های نفتی کشور عربستان در مناطق شیعه نشین قرار دارد. در پادشاهی [عربستان] که اسلام رنگ سنی افراطی بر خود دارد شیعیان همواره در شرایط سختی قرار نداشتند. یک استاد دانشگاه یادآوری می‌کند: ابن سعود بدون هیچگونه مقاومتی در سال ۱۹۱۳ منطقه «آل هاسا» [از مناطق شیعه نشین ] را فتح کردند. مردم در محل باقی ماندند و ثروتمندان به فاتحان پیوستند و حتی در سرمایه گذاری‌های آینده برای گسترش منطقه نیز شرکت کردند. در مقابل ابن سعود اجازه داد که شیعیان، منطقه را بر اساس سنت‌های مذهبی خود اداره کنند و دادگاه‌های ویژه خود را داشته باشند. ابن سعود مانند عثمانیان دادگاههای مستقل شیعیان را به رسمیت شناخت ولی اعتبار دادگاههای مذکور رو به افول گذاشت،‌ چرا که از منظر قضایی احکام شیعیان از سوی تشکیلات مذهبی وهابی به رسمیت شناخته نمی‌شد و فاقد اعتبار بود. دادگاههای شیعی به اموری نظیر ازدواج، ارث و وقف رسیدگی می‌کردند ولی همه احکام این دادگاهها باید به تصویب دادگاه مشروع یا «المحکمه الرعیه» می‌رسید که البته دادگاه مذکور تحت تسلط علمای وهابی قرار داشت از آنجا که وهابیت به عنوان دین رسمی و دولتی به مردم تحمیل شد، علمای وهابی در همه حوزه‌های دینی از استقلال عمل برخوردار شدند و حکومت فتوای آنان را در ابزاری برای تکفیر دشمنانش و حصول مشروعیت قرار داد.

علمای وهابی کوشیدند تا اسلام مورد نظر خود را بر دیگر فرقه‌ها تحمیل کنند و این مصیبت بارترین تجربه شیعیان بود. لذا رویکرد نخستین ابن سعود، ‌یعنی به رسمیت شناختن فرقه‌های اهل تسنن، امامیه و زیدیه و پلورالیسم فرقه‌ای، تاکتیکی سیاسی بود تا به واسطه آن آرامش را بر منطقه حجاز حکم فرما کند. چرا که از یک سو پیروان فرقه‌های مختلف جمعیت این ناحیه را تشکیل می‌دادند و از طرف دیگر وی هنوز بطور کامل بر منطقه مسلط نشده بود. ولی به محض اینکه او منطقه حجاز را به طور کامل تحت کنترل و تسلط خود در آورد در اوج خودکامگی قوانین شرعی حنبلی را بر مردم این منطقه تحمیل نمود. به طوریکه شیعیان در جرگه مشرکین قلمداد شدند و مجبور شدند با اسلام (وهابی) تجدید بیعت کنند و از بجا آوردن آیین‌های خاص خود در حسینیه منع شدند و از سوی دیگر مجبور شدند در مساجد اهل تسنن نماز بخوانند.

ابن سعود علاوه بر تعقیب فتوای علمای وهابی علیه شیعیان احسا در سال ۱۹۲۷ به معاونین خود در احسا و القطیف دستور داد علمای شیعه را مجبور کنند اسلام وهابی ارائه شده از سوی «ابن بشر» را بپذیرند بنابراین بسیاری از شیعیان مجبور شدند شهادتین را ادا کنند . علمای مذهبی عربستان شیعیان را به عنوان خوارج تلقی می‌نموده‌اند و مراسم عاشورا دائما مورد کنایه و حمله بوده و سالهای متمادی این مراسم برگزار نمی‌شده و ممنوع بوده‌است.

● هویت شیعی در بستر هویت سعودی – وهابی

حکومت آل سعود با هدف متحد کردن گروههای مختلف و همگون سازی آنان، حق حاکمیت خاندان سلطنتی را به عنوان یک اصل مسلم در سطح ملی ترویج نمود. البته در مناطقه مختلف عناصر متفاوتی برای شکل دهی هویت ملی بکار گرفته می‌شد. به عنوان مثال ابن سعود تلاش کرد در منطقه نجد میزان وفاداری قبایل را نسبت به خود افزایش دهد تا بدین وسیله حکومت خود را استحکام بیشتر می‌بخشد. از این رو ابن سعود بواسطه رهبری فرا قبیله‌ای امنیت و رفاه قبایل را افزایش داد و در نتیجه قبایل منطقه با وی بیعت نمودند. دانشمندان تاریخ سعودی نظیر «جمیز بیکاستوری» و «غسان سلمه» کوشیده‌اند با ارائه یک الگو و پارادایم هویتی را که توسط خانوادن سلطنتی سعودی ترویج شده کشف کنند. «پیکاستوری » معتقد است ابن سعود با هدف مشارکت دادن قبایل در حکومت و مشروعیت بخشیدن به حاکمیت خود بر منطقه‌ای ناهمگرا نیروی فراملیتی خود بر منطقه ناهمگرا را مشروعیت بخشد. ولی از نظر «سلمه» رژیم سعودی هویت فراقبیله‌ای را ترویج نمود. در هر حال همه این تعبیرات به اسلام وهابی اشاره دارد و ابن سعود و جانشینانش تلاش کردند آن را عامل اتحاد مردم قرار دهند. «پیکاستوری» در مقاله‌ای مربوط به شکل گیری هویت سعودی تحت عنوان «تلاش برای ایجاد نیروی فراملیتی» خاطر نشان می‌کند اسلام در همگون سازی قبایل و شکل گیری هویت فراقبیله‌ای نقش عمده‌ای ایفا نمود و ارزشهای فراملیتی در مشروعیت بخشیدن به استیلای حکام سعودی بر این منطقه ناهمگرا موثر بوند. در واقع ابن سعود به عنوان ابزاری برای «ایجاد یک هویت اولیه» و یک قدرت بزرگتر بهره برداری نمود. تا بدین وسله قبایل تحت کنترل خود در آورد از طرف دیگر حکومت آل سعود با هدف متحد کردن گروه‌های مختلف و همگون سازی آنان حق حاکمیت خاندان سلطنتی را به عنوان یک اصل مسلم در سطح ملی ترویج نمود. البته در مناطق مختلف عناصر متفاوتی برای شکل دهی هویت ملی بکار گرفته می‌شد. به عنوان مثال ابن سعود تلاش کرد در منطقه نجد میزان وفاداری قبایل را نسبت به خود افزایش دهد تا بدین وسیله حکومت خود را استحکام بیشتر می‌بخشد. از این رو ابن سعود بواسطه رهبری فرا منطقه‌ای امنیت و رفاه قبایل را افزایش داد و در نتیجه قبایل با وی بیعت نمودند این در حالی صورت می‌گرفت که تحمیل مالیاتهای سنگین بر شیعیان استان شرقی عربستان از سوی حکومت ابن سعود نارضایتی مردم را در پی داشت که این امر به نوبه خود بر وفاداری شیعیان نسبت به حکومت تاثیر منفی بر جای گذاشت . زیرا در آمدهای حاصل از این مالیاتها به نفع قبایل متحد با ابن سعود صرف شد. بررسی تاریخ عمومی مردم بومی عربستان یکی از شیوه‌هایی است که می‌توان بواسطه آن از ملی بودن یا نبودن حکومت سعودی اطلاع حاصل کرد. شیعیان نیز منند گروهها ، مناطقه و فرقه‌های مطرود دیگر خود را به عنوان بخشی از تاریخ حکومت سعودی محسوب نمی‌کنند،‌ زیرا حکومت سعودی در طول تاریخ همواره کوشیده به آنان غلبه کند و آنان را تابع خود نماید و به مظاهر و ویژگی‌های فرهنگی آنان کاملا بی توجه بوده‌است. شیعیان در سمبل‌ها،‌ به نمادها،‌ مراسم و آیین‌های حکومت هیچ جایگاهی ندارند بیخبر از ساکنین منطقه نجد همه گروهها براین باورند که هرگز نمی‌توانند فرآیند یکپارچه سازی حکومت سعودی شرکت داشته باشند مگر با نیت تظاهر و تملق ،‌زیرا معتقدند موجودیت آنان در فرآیند یک پارچه سازی به رسمیت شناخته نمی‌شود و در واقع این فرآیند مختص مردم نجد است.

در این گونه مراسم‌ها که فرآیند یک پارچه سازی در آن متجلی می‌گردد فقط نمادهای سنتی مردم نجد نظیر رقص محلی،‌ لباس سنتی، ‌میراث فرهنگی و حتی آوازها و اشعار به نمایش گذاشته می‌شود. حکومت سعودی تلاش می‌کند هویت، نمادها، آیینها، ‌تاریخ و تا حدی گویش و لباس مطلوب و خاص خود را به همه مناطق و گروهها تحمیل کند و خاندان سلطنتی از بدو امر بر ترکیب و تلفیق این مولفه‌ها با ملی گرایی تاکید نموده‌اند. همانگونه که از تعاریف (حقوق اجتماعی،‌ سیاسی فرهنگی و ...) استنباط می‌شود. در جامعه افراد باید از حقوق برابر برخوردار باشند و دسترسی آنان قدرت و منابع دیگر عادلانه بوده و در برابر قانون یکسان باشند همچنین نباید گروه‌های پاریا یا دون پایه (گروه‌هایی که از امتیازات اجتماعی محرومند) و یا گروه‌های به اصطلاح اجنبی در کشور وجود داشته باشند. چنانچه از منظر واقعگرایانه به این موضوع نگریسته شود صرفا ترغیب مردم به وفاداری، موجب ایجاد حس وفاداری نسبت به حکومت نمی‌شود، بلکه مسئولیت پذیری حکومت در قبال نیازها و علایق مردم، نحوه رفتار دولت با شهروندان و رسیدگی به شکایات آنها و مشارکت دادن افراد و گروه‌ها در ساختار دولت ضامن تداوم وفاداری مردم نسبت به حکومت و ولایتمداری حکام است. در صورتی که دولت نتواند یا نخواهد پاسخگوی نیازهای اساسی مرم باشد ،‌احساس تعلق مردم به حکومت از میان رفته و جدایی و تجرید این دو از یکدیگر پدید می‌آید. بنابراین بحران هویت حاکم بر کشور از آنجا ناشی می‌شود که حکومت برای ایجاد هویت ملی به ارزش‌های خاص ارزشهای فرهنگی منطقه نجد ،‌وهابیت و خاندان آل سعود تمسک جسته است. در همین راستا رهبران وهابی سعودی مانند همه حکام دیگر عربستان مایل نبودند هویتی ملی را ترویج کنند که حتی در بعد نظری استلزام پذیرش اصل مشارکت مردم در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی را در پی داشته باشد. این امر در ادعای ابن سعود مبنی بر موروثی بودن حق حاکمیت بخوبی نمود یافته است. بعلاوه ایجاد هویت ملی جمعی مستلزم پذیرش اصل برابری همه شهروندان است هر چند که این اصل با ایدئولوژی مذهبی و سیاسی حکومت سعودی در تعارض است. در حوزه دینی، علمای وهابی خود را مظهر اسلام واقعی و موحدین حقیقی می‌دانند. و شعار اصلی آنها پاکسازی امت اسلامی‌از مشرکین (شیعان اصل تصوف و دیگر گروهها) است. از این رو آنان نمی‌توانند با مشرکین و مومنین به یک شکل رفتار کنند. در حوزه سیاسی حکام سعودی که با زور و اجبار به شبه جزیره عربستان استیلا یافتند تا حکومت خود را به نام سلسله سعودی تشکیل دهند، هرگز نمی‌توانند مردم را در ساختار سیاسی مشارکت دهند چرا که آنرا منحصر به خود می‌دانند در واقع اعضای خاندان آل سعود در همه عرصه‌ها از جمله حوزه‌های حقوقی و اقتصادی، خود را مافوق دیگر شهروندان و مردم نجد می‌دانند بنابراین هویت ملی در مثلث فرقه گرایی و‌هابی، منطقه گرایی مردم نجد و اقتدار گرایی و قدرت طلبی حکومت سعودی نمود یافته، اما این هویت نتوانسته مردم را متقاعد کند وفادرای خود را به حکومت حفظ کنند. نمونه تبعیض‌های مذهبی سعودی‌ها بر علیه شیعیان چتاوی علمای سعودی بر علیه شیعیان،‌ محرومیت‌های اقتصادی که به آن اشاره می‌شود گواه این مدعا است که شیعیان هویت خود را به طور مستقل از حکومت حفظ کرده‌اند.

● تبعیض مذهبی سعودی‌ها بر علیه شیعیان

در شهر صفوا (شهری که بیش از ۱۰۰ هزار نفر جمعیت دارد که عمدتا شیعه هستند.) فقط ۳ یا ۴ حسینیه اجازه فعالیت دارند. افزون بر این، ‌در سال ۱۹۹۰ مقامات سعودی بر تعطیلی حوزه المبارزه مدرسه‌ای دینی که تا ۱۶ سال فعالیت می‌کرد، مباردت ورزیده برخی از مدرسان آن را بازداشت کردند.

در آموزش و پرورش تعالیم وهابی بر شیعیان تحمیل می‌شود. شیعیان نه تنها مجاز به تعلیم تشیع [به طور رسمی] نیستند بلکه مجبورند آموزه‌های وهابی را – که مشتمل است بر تقبیح رسمی تشیع و تحریف آن – فرا گیرند. لذا مدارک پرشماری گواه آن اند که برخی از دانش آموزان به ویژه دختران نوجوان [شیعی] بر اثر القاعات مذهبی ضد شیعی، دست از تشیع کشیده یا تلاش ناموفقی در این باره صورت داده‌اند.

اما گرچه فرزندان شیعیان مجبورند در مدارس دولتی اسلام وهابی را فرا گیرند ولی به موازات آن خانواده وشخصیت‌های دینی شیعی تعالیم مذهبی را به آنان تعلیم می‌دهند و بدین ترتیب کودکان در مقابل آموزه‌های دینی وهابی که در مدارس دولتی به آنها تدریس می‌شود مصونیت پیدا می‌کنند. هدف از تعلیم موازی آموزه‌های شیعی به کودکان این است که آنان بتوانند در اوان کودکی به درک و تشخیص صحیحی از تشیع و وهابیت دست یابند و همچنین قدرت تشخیص و تمیز این دو را از یکدیگر برخوردار شوند. از طرف دیگر، ‌کتابها، ‌سرودها و نوارهای مذهبی شیعی ممنوع اند و در اختیار داشتن آنها مجازات در پی دارد؛‌ استفاده از برخی اساسی شیعی غیر قانونی است و شیعیان مجاز نیستند کتابهایی در باره تاریخ یا فرهنگشان منتشر کنند. حتی تغییر نام ایالت قدیمی‌الحسا به «ایالت شرقی» در راستای همین امر است.

در سال ۱۹۲۷ علمای رده بالای سعودی فتوایی صادر کردند که بر تکفیر شیعیان دلالت داشت: یعنی محکومیت آنان به عنوان افرادی مرتد یا کافر که مستحق مجازات اند این اعلامیه تصریح می‌کرد که شیعیان حق ندارند اعمال دینی انحرافی شان را به جای آورند و اگر این تحریم را زیر پا گذارند باید از سرزمین مسلمانان تبعید شوند.

در سال ۱۹۹۱ نیز بن جبرین عالم رده بالای سعودی دوباره، با صدور فتوایی بر کافر بودن شیعیان تاکید کرد. در حالی که رهبر اعلامی مفتیان عربستان «بن باز» طی حکمی جواز صلح با اسرائیل را به بهانه برقراری امنیت و خودداری گورهی از آزار و اذیت گروه دیگر و همچنین اقدام به داد و ستد و مبادله سفرا و سایر موارد، شرطی که متضمن ابراز دوستی با آنان نباشد، صادر نمود.

● وضعیت اقتصادی شیعیان

با توجه به اینکه دست کم اکثر حوزه‌ای نفتی کشور عربستان در مناطق شیعه نشین قرار دارد اعطای نقش به شیعیان لاجرم باید با موقعیت ویژه آنان در تامین در آمدهای کشور و همچنین نیروی انسانی کار آمد آنان سازگاری داشته باشد: امری که دولت عربستان به راحتی آمادگی پذیرش آن را ندارد. در سال ۱۹۹۶ گزارشی از حقوق دانان مینه سوتایی حقوق بین المللی بشر در باره عربستان سعودی منتشر شده است که در آن این حکومت «بی رحم و ظالم» معرفی شده «که مشخصه آن بیزاری از شیعیان است.» در همین گزارش وضعیت اقتصادی ایالت شرقی را این گونه توصیف می‌کند: ایالت شرقی با داشتن گنجینه‌ای از منابع طبیعی ، یکی از فقیر ترین ،‌مناطق عربستان سعودی است. دولت در مقایسه با دیگر مناطق عربستان سعودی ، هزینه بسیار اندکی را به پروژه‌های ساختمانی، جاده‌ها، بهداشت و تعلیم و تربیت در این منطقه اختصاص داده‌است . یک روزنامه نگار اظهار داشته‌است که خانه‌های این منطقه به گونه‌ای تصور ناپذیر، پایین تر از استانداردهای جدید عربستان اند. تا اوایل دهه ۱۹۸۰، حلبی آبادها امری عادی به شمار می‌رفتند و شهرها و شهرستانهای شیعی هنوز فاقد تسهیلات پزشکی جدید هستند که در شهرهایی چون ریاض و جده به چشم می‌خورند. تنها در سال ۱۹۸۷ بود که حکومت سعودی برای احداث بیمارستان القطیف (نخستین بیمارستان مدرن ایالت شرقی ) اقدام کرد. شرکت آرامکو نیز که در اصل توسط نیروهای شیعه منطقه راه‌اندازی شده بود، اکنون از استخدام آنها خودداری می‌کند و حتی بسیاری از آنها را اخراج کرده‌است.

● ساختار حکومتی عربستان و نقش شیعیان

وجود ۴ هزار شاهزاده در عربتسان باعث شده‌است که آنها تمام مسئولیت‌ها و مراکز قدرت را در اختیار خود داشته باشند برایم ثال تمام وزارت خانه‌های مهم از قبیل،‌ دفاع ،‌خارجه و کشور به وسیله شاهزادگان اداره می‌شود. همچنین ریاست شورای عالی در وزارتخانه‌های خدماتی نیز به عهده آنها است. شورای عالی تبلیغات نفت و سیاست کلی وزارتخانه‌ها را تعیین کرده،‌ نیروی کار را در دانشگاهها فرماندهی عملیات در بخش‌های مختلف نیروهای مسلح و پایگاههای نظامی را در اختیاردارند. این در حالی است که شیعیان از استخدام در نیروهای نظامی محرومند و خلبانی نیز برای آنها ممنوع است. اعمال فشار سیاسی توام با استبداد که کمک شیو ههای ارعاب، مجموعه‌ای از رفتار رژیم سعودی است که قدرت را به طور انحصاری در اختیار دارند. دستگاه‌های حکومتی هر گونه مخالفتی را سرکوب می‌کنند. تشکیل هر نوع اتحادیه و حزب سیاسی در این شکور ممنوع و مبارزات سیاسی انتخاباتی هم مفهومی ندارد تنها از سال ۱۹۹۳ که اصلاحات سیاسی در عربستان سعودی بعد از نوشتن قانون اساسی در سال ۱۹۹۲ آغاز شد ملک فهد «پادشاه سابق عربستان سعودی انتصاب ۲۰۰ نفر را براین مایندگی مجالس محلی در سرتاسر کشور تایید کرد.» در این بین یک کرسی به یک نفر از شیعیان در مجلس مشورتی شورا داده شد. این شورا نیز صرفا وظیفه مشورتی دارد و سیاست گذاری در عربستان سعودی همچنان در دست دولت است که عمدتا تحت تسلط اعضای خانواده حاکم آل سعود قرار دارد.

مقابله و مبارزه با شیعه در عربستان در حالی است که عربتسان حاضر شده که با کشورهای غیر مسلمان ارتباط برقار کند با رهبران برجسته یهودی رابطه داشته باشد، به بیگاناگان غیر مسلمان اجازه حضور در پادشهای بدهد و با انبوهی از تزویرها و ریاکاریهای کوچک حیات روزمره سعودی که به صورت یکسان زندگی را برای بومیها و خارجیها قابل تحمل می‌سازد، تنها به این دلیل است که رژیم پایه‌های مشروعیت خود را که علمای وهابی می‌باشند، راضی نگه دارد تا آنها خاندان سلطنتی و سیاست‌هایش را بپذیرند.

لذا در نهایت شیعیان احساس می‌کنند تشیع حقیقتا تنها هویتی است که امروزه در این کشور پادشاهی پیش روی آنها قرار دارد. آنها واقعا «شهروندان» عربستان سعودی نیستند و حکومت پادشاهی آنان را اتباعی بیگانه و مظنون به شمار آورده و در پایین ترین سطح نظام اجتماعی جای داده‌است . در نتیجه اساسا هویت مهم دیگر پیش روی شیعیان قرار ندارد و به دلیل همین فقدان آنان به طور غیر ارادی به هویت اصلی شیعی باز می‌گردند. اقدامات ظالمانه رژیم سعودی هرگز از حافظه تاریخی شیعیان محو نمی‌شود. این وضعیت غم انگیز موجب شد شیعیان عربستان رابطه خود را با شیعیان نجف ، قم و بحرین که از موقعیت بهتری برخوردارند استحکام بخشد. در نتیجه نه تنها تلاش وهابیون برای همگون سازی شیعیان با هویت ملی به شکست انجامید بلکه موجب شد شیعیان بیشتر در صدد تقویت هویت خود بر آیند، همچنین تبعیض بر علیه شیعیان در حوزه‌های دینی اتحاد بیشتر شیعیان را در پی داشته و جنبه دینی هویت آنان را بر جسته نمود و در واقع هویت آنان به طور کلی دینی شده است.

با وقوع انقلاب اسلامی روند بیداری اسلامی شدت یافت این روند به ویژه پس از شکست اعراب از اسرائیل، شکست الگوی ناصریسم و نالیوسالیسم عربی و حکومت‌های محافظه کار عربی و بعضا سوسیالیستی و مقارن با آن وقوع انقلاب اسلامی در ایران، روند رو به گسترش بیداری اسلامی و جنبش‌های رادیکال اسلامی را در جهان اسلام شدت بخشید که در ذیل به تاثیرات منطقه‌ای آن و همچنین تاثیرات آن بر شیعیان عربستان و واکنش عربستان به تکاپوی شیعی در داخل منطقه می‌پردازیم.

محمد الوندی

پی نوشتها:

۱- شیعیان عربستان مسلمانان فراموش شده (ص ۱۸)

۲- سایت مع جهانی شیعه شناسی

۳- کتاب عربستان ، مجمع جهانی اهل بیت ص ۴ تا ۸

۴- مصاحبه مجله گنجینه مجمع با حجت الاسلام کاظم الجبیلامام جمعه شهر قطیف ص ۱۰

۵- همان ص ۱۰

۶- مجله یاسبین المللی

۷- همان پیشین

۸- شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده ، راهم فوسر و رند رحیم فرانکه ، مترجم خدیجه تبریزی ، ناشر موسسه شیعه شناسی

۹- شیعیان عربستان ،یاس بین الملل نوشته ALAIN GRESH

۱۰- هفته نامه پگاه شماره ۲۲۸، ص ۸ نویسنده مهدی بهرام شاهی

۱۱- اخوان کاظمی، بهران «روابط ایران و عربستان در دو دهه اخیر» چاپ اول ۷۳ انتشارات سازمان تبلیغات ص ۱۲۷-۱۲۵

۱۲- هفته نامه پگاه ، شماره ۲۲۸ ص ۶ و ۵

۱۳- گزارش کمیته بین المللی قوق بشر از سوی حقوق دانان مینه سوتا

۱۴- بر اساس اظهارات رهبران تبعیدی شیعه سعودی نزد مولفان کتاب شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده در بخش شیعیان عربستان

۱۵- هفته نامه پگاه شماره ۲۲۸- ص ۶

۱۶- بر اساس اظهارات رهبران تبعیدی شیعه سعودی ، پیشین

۱۷- گزارش کمیته بین المللی حقوق بشر ، پیشین

۱۸- سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی سند شماره ۴۳۳۶ موجود در مرکز اطلاع رسانی

۱۹- شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده . ص ۱۳۹

۲۰- گزارش کمیته بین المللی حقوق بشر از سوی حقوق دانان مینه سوتا ، فصل چهارم ۱۹۹۶ که کمیته مبارزه با فساد در عربستان سعودی آنر ا منتظر کرده است . HTTP://WWW.MIRASERVE.COM

۲۱- کتاب عربستان مجمع اهل بیت ص ۷۸

۲۲- همان ص ۳۵ و ۳۶

۲۳- همان ، ص ۳۶ ، ۳۷، ۳۸

۲۴- دو ماه نامه نشر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی شماره ۲۳ سال پنجم دی و بهمن ۱۳۷۶

۲۵- شیعیان عربستان مسلمانان فراموش شده ص ۳۵۷- ۳۵۸

۲۶- هرایرد کمیجان در جنبش‌های اسلامی در جهان عرب «حمید احمدی تهران انتشارات کیهان ۱۳۶۶ ص ۴۲»

۲۷- حسین بشیریه در جامعه شناسی سیاسی تهران ،‌نشر نی ۱۳۷۴ ص ۲۳۹ (نقل از «تفکر نوین سیاسی اسلام» حمید عنایت)

۲۸- هرایرد کمیجان همان صد ۱۲۴

۲۹- ویژه نامه روزنامه جمهوری اسلامی ۱۹/۱۱/۱۳۶۷ «انقلاب اسلامی و تاثیرات جهانی » ص ۸

۳۰- کرین برینتون «از انقلاب مذهبی کرمول تا انقلاب سرخ لنین» محمود عنایت تهران انتشارات هفته ۱۳۶۲ ، ص ۱۸۴

۳۱- هرایرد کمجیان همان ص ۷ و ۸

۳۲- «کتاب سبز کویت » ص ۹۵

۳۳- «عربستان» موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی ص ۱۳۶.

۳۴- جیمز بیل ، «اسلام طغیانگر در خلیج فارس» ترجمه خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران ۱۳۶۳

۳۵- پیروز مجتهد زاده «نگاهی به یک مثلت ژئوپلتیک در خلیج فارس» اطلاعات سیاسی اقتصادی س ۷۲-۷۱ ص ۱۸.

۳۶- ژئوپلتیک شیعه ، سیاست خارجی «دو سویه انقلاب اسلامی » فرانسوا توآل ، ترجمه علی رضا قائم آقا ،‌تهران ، نشر آمن ۱۳۷۹ ص ۴۷ و ۴۸

۳۷- همان منبع پیشین ص ۴۹

۳۸- شیعان عرب مسلمان فراموش شده ص ۱۳۹

۳۹- منبع پیشین ص ۱۲۷

۴۰- حال آل اسپوزیتو ، انقلاب ایران ؛‌چشم انداز ده ساله ، ترجمه نور اله قیصری ،‌نامه پژوهش ۱۲ و ۱۳ ص ۶۸

۴۱- پیروز مجتهد زاده «دیدگاه‌های ایران در رابطه با دریای خزر ، آسیای مرکزی ،‌خلیج فارس و خاورمیانه» اطلاعات سیاسی اقتصادی شماره ۹۶-۹۵ .

۴۲- سید جلال موسوی سارسری ،‌«واکنش کشورهای عربی خاورمیانه در قبال جنگ ایران و عراق» دانشگاه امام صادق س ۳۰۵

۴۳- گراهام فولر ، قبله عالم ،‌ژئوپلیتیک ایران ، ترجمه عباس مخبر ،‌(نشر مرکز،‌تهران ۱۳۷۳) ص ۱۰۹

۴۴- NIKKI, KEDDIE: IRAN AND THE MULLIM WORD: RESISTANCE AND REVOLUTION (LONDON:MACMILLAN.۱۹۹۵)P.۱۱۸

۴۵- جمیله کدیور ،‌رویارویی انقلاب اسلامی ایران و آمریکا ،‌(اطلاعات ،‌تهران ۱۳۷۲)

۴۶- تاثیر انقلاب اسلامی بر کشورهای اسلامی حشمت زاده ،‌محمد باقر

۴۷- جان آل اسپوزیتو، انقلاب ایران ؛ چشم انداز ده ساله ، ترجمه نوراله قیصری .... ص ۶۹

۴۸- همان منبع پیشین ص ۷۰

۴۹- داوود آقایی – ص ۸۵ و ۸۶

۵۰- سایت مجمع جهانی شیعه شناسی

۵۱- شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده، بخش عربستان

۵۲- بر اساس اظهارات رهبران تبعیدی شیعه سعودی نزد مولفان کتاب شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده

۵۳- داوود آقایی ص ۸۰ و ۸۲

۵۴- جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس ، زینب متقی زاده

۵۵- مصاحبه با حجت الاسلام کاظم الحبیل امام جمعه شهر قطیف گنجینه مجمع ش ۹، ۱۰ ص ۱۰

۵۶- سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی سند شماره ۶۸۰۵ مرکز اطلاع رسانی و روزنامه المسلمون مورخ ۲۳ دسامبر ۱۹۹۴

۵۷- سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی سند شمار ه ۱۶۵۲ مرکز اطلاع رسانی

۵۸- نظریه پخش وبازتاب انقلاب اسلامی ، برزگر ، غلام رضا پژوهش حقوق و سیاست ص ۵۸ و ۵۷

۵۹- مصاحبه با حجت الاسلام کاظم الجمیلی

۶۰- کتاب عربستان مجمع جهانی اهل بیت ص ۷۸

۶۱- گنجینه مجمع ، شماره ۱۰ و ۹ ، مصاحبه با حجت الاسلام کاظم الجبیلی ص ۱۱ و ۱۰

---