دراماتورژی و نقدِ دراماتیک

تئاترشناسی اساسا با نامِ «ارسطو» و «فنِ شعر» سالِ ۳۳۵ پیش از میلاد او شناخته شده است

تئاترشناسی اساسا با نامِ «ارسطو» و «فنِ شعر» (سالِ ۳۳۵ پیش از میلاد) او شناخته‌شده است. اینکه بتوان ارسطو را آغازِ تحلیل و نقدِ مباحثِ تئاتری دانست مقوله شک‌ناپذیری‌است که حتی در طولِ تاریخ هر که هم مسیرِ او را برای کارش انتخاب نکرد، بی‌تردید از دریچه نظریاتِ او عبور کرده است. «ارسطو» در «فنِ شعر» تراژدی را تحلیل کرده است. او نمایشنامه‌ «ادیپوس» را به عنوانِ محورِ اصلی دراماتیک در متنش در نظر گرفته است. «ارسطو» روابطِ میانِ شخصیت، کنش، سخن را آنالیز کرده و پلاتِ درست را با آوردنِ مثال‌هایی معرفی می‌کند یا به عبارتِ دیگر ساختارِ صحیحِ بنیانِ یک متنِ نمایشی را بررسی و ارایه می‌کند. او همچنین با توجه به شناختش از نمایش و تماشاگر، هرچه که یک متنِ دراماتیک می‌تواند داشته باشد تا تماشاگرش را تحریک کند، بیان می‌کند.

بسیاری از قوانینِ او به عنوانِ «درامِ ارسطویی» نام گرفته‌اند و در این «درامِ ارسطویی» دو مفهومِ کلیدی درام، «کاتارسیس» و «آناگنورسیس» که در قوانینِ او اساسِ یک نمایشنامه را تشکیل می‌دهند را معرفی می‌کند. بی‌شک «فنِ شعر» قدیمی‌ترین تئوری دراماتیک در دنیای نمایشِ غربی محسوب می‌شود. اما قدیمی‌ترین اثرِ دراماتورژیک غیرغربی، «هنرِ تئاتر (سانسکریت)» (سالِ ۱۰۰ پس از میلاد) است که نشانه‌ها، فرم‌ها و اِلمان‌های داستانی ۱۰ نوعِ اصلی درام‌های رقصِ کهنِ هند را بررسی می‌کند. اما واژه دراماتورژی برای نخستین بار توسطِ دراماتیستِ آلمانی «گاتولد ابریم لسینگ» نام‌گذاری شد. این دراماتیست که طی سال‌های ۱۷۷۰-۱۷۶۷ شروع به نوشتن و چاپِ یکسری نقدِ ادبی تحتِ عنوانِ «دراماتورژی هامبورگ» کرد، راهی نو پیشِ پای اهالی تئاتر برای رفعِ مشکلاتِ جزیی‌ای که چه بسا همگی می‌توانستند بنیانِ نمایش را ویران سازند، گذاشت. این آثار به طورِ منسجم بررسی تئاترِ آلمان بود که آن را آنالیز، نقد و تئوریزه کرده بود و همین شد که پس از شناخته‌ شدنِ این مجموعه، «لسینگ» را پدرِ دراماتورژی مدرن لقب دادند. «دراماتورژی» هنرِ آرایشِ دراماتیک و هنرِ بازآفرینی نشانه‌های اصلی درام روی صحنه است. دراماتورژی عملی مجزا از نمایشنامه‌نویسی و کارگردانی است. یک کاوشِ فراگیر در محلی که نمایش زاده شده، درباره مفهوم آن هم است. دراماتورژ متخصصی است که روی محیطِ فیزیکی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مکانی که نمایشنامه‌نویس متن را نوشته و همچنین مکانی که دنیای نمایش در آن اتفاق می‌افتد، کار می‌کند. زیرساخت‌های روان‌شناسی شخصیت‌ها، استعاره‌های کنایه‌ای که در ریشه هر متنی وجود دارد، ساختاری که یک متن را پی‌ریزی کرده، ریتم، سلیس بودن، حتی انتخاب‌های واژگانِ نویسنده در متن را متخصصی به نامِ دراماتورژ بررسی می‌کند. دراماتورژها ممکن است در بسیاری از مراحلِ تولیدِ نمایش هم حضور داشته باشند: مثلِ انتخابِ بازیگر، ارایه نقدهای کاربردی برای پروسه تولیدِ نمایش، آگاه‌کردنِ کارگردان و بازیگر و گروه برای آنچه در حالِ خلقش هستند و پیرامونِ تاریخِ نمایش و اهمیتِ تاریخِ آن در دنیای امروزِ اجرایی آن، شناساندنِ جهانِ اجتماعی متن، هدایت‌های پس از تولید، نوشتنِ یادداشت‌های جامعِ از آغاز تا پایانِ شکل‌گیری یک متنِ اجرایی و... که همگی می‌توانند به کارگردان یاری برسانند تا با انباشته‌ای از نقدهای ادبی پیرامونِ کارش، تاریخِ کارش و جهانِ معنایی کارش و تئوری کارش و پژوهش‌های پیش و پس از آن گروهِ بازیگران و اجرایش را انتخاب کند و آگاهانه آنها را با تمامِ اطلاعاتِ لازم هدایت و هنرش را خلق کند. اما دراماتورژها فقط برای پروسه اجرا و آماده‌سازی متون برای اجرا تخصص ندارند. بلکه آنها می‌توانند، منتقدِ تئاتر باشند، می‌توانند، مدیرهای هنری و ادیتورِ ادبی باشند. جهانِ دراماتورژی آنقدر گسترده است که فقط به یک منظور به کار نمی‌رود. گاهی دراماتورژی را به معنای قالب‌دادن به یک قصه برای نمایش می‌گویند و گاهی شناختِ استخوان‌بندی یک متنِ ادبی. دراماتورژ متخصصی است که یک متنِ ادبی را می‌شناسد. دانشگاهِ «ییل» در آمریکا، که در حوزه آموزش تئاتر رتبه یک را دارد، از نظرِ تاریخی نخستین مدرسه هنری-تحصیلی‌ای است که دراماتورژی را به عنوانِ کلیدی‌ترین مبحثِ تئاتری معرفی کرده و آموزش داده است. این دانشگاه که برای رشته‌ «دراماتورژی و نقدِ دراماتیک» دوره سه‌ساله تحصیلی در نظر گرفته، مباحثی تخصصی را در هر سه سال انتخاب کرده، که عبارتند از: سالِ نخست: مطالعه تئاتر و درام، تعلیماتِ هنرِ تئاتر، خواندنِ نمایشنامه‌ها، کارگاه: تجربیاتِ بازخورد، چیزها چگونه درست عمل می‌کنند، آزمایشگاهِ نمایشِ جدید، کارگاه: مطالعه صفحاتِ نمایش از آغاز، نوشتن برای آنسامبل، عنوان در نوشتن، جهانِ خارج از صحنه، طراحی صدا برای نمایش‌های جدید. سالِ دوم: تعلیماتِ تئاترِ ۲، خواندنِ نمایشنامه‌ها۲، مَستر کلاس‌های سالِ دوم، کارگاه: تجربیاتِ بازخوردِ ۲، چیزها چگونه درست عمل می‌کنند۲، نوشتن برای تلویزیون، نوشتن اشعار ِغزلی تئاترِ موزیکال، اپرایی نوشتن برای تئاترهای موزیکال، کارگاه: مطالعه صفحاتِ نمایش از آغاز۲، آموزش عملی: میکرودرام، نمایش در حالِ ساخت، جهانِ خارج از صحنه۲. سالِ سوم: تعلیماتِ هنرِ تئاتر۳، کارگاه: تجربیاتِ بازخورد۳، چیزها چگونه درست عمل می‌کنند۳، کارگاه: مطالعه صفحاتِ نمایش از آغاز۳، نمایش در حالِ ساخت۲، آنالیزِ نمایشنامه‌نویسی سالِ سوم، جهانِ خارج از صحنه۳. همچنین در این دانشگاه سمینارهای تئوری و نقد و تاریخ برای دستیابی به شناختِ تئاتر و ادبیاتِ دراماتیک برگزار می‌شود و در هر فصل در کل شش کارگاه در طولِ دوره تحصیل برگزار می‌شود که هدفش بالا بردنِ سوادِ ادبی دراماتیک و به فکر فروبردنِ دانشجویان پیرامونِ دراماتورژی و نقدِ دراماتیک است که هرترم به ترمِ بالاتر سطحِ کارگاه‌ها و نوعِ کارِ دانشجویان پیشرفت می‌کند تا به تخصصِ اصلی دست یابند. اینها عنوانِ دروسی هستند که برای تبدیل شدن به یک دراماتورژِ متخصص باید فراگرفته شوند. شاید از نامِ عنوان‌ها بتوان پی برد که کلیدهای اصلی شناختِ جهانِ این تخصص چیست و کارآیی یک دراماتورژ در گروِ چه شناخت‌هایی از دنیای نمایش است.

سمانه احمدیان