آزمونی برای آینده نگری ما

آموخته ها و نیاموخته ها از زمین لرزه سال ۱۳۸۲ بم

امسال هفتمین سالروز زلزله بم است. در این هفت سال درس‌هایی را باید از زلزله بم می‌آموختیم. نگارنده، این درس‌ها را از دید تخصصی خود مرور می‌کند و باور دارد که سالروز زلزله بم فرصت خوبی برای مرور این درس‌هاست و اینکه به درستی این درس‌ها را آموخته‌ایم یا نه.

زمین‌لرزه ۵ دی‌ماه ۱۳۸۲ بم در ساعت ۵:۵۶:۲۶ به وقت ایران در شهر تاریخی بم در جنوب شرقی کرمان رخ داد. ارگ بم نیز که در این زلزله به ‌طور کامل تخریب شد، در محدوده شهر بم واقع بوده است. این زلزله به مرگ بیش از ۳۳ هزار نفر از هموطنان ما انجامید. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، بخشی از گسل بم که از کنار شهر بم عبور می‌کند، در این زلزله فعال شده است.

اطلاعات دقیقی از زمان ساخت ارگ بم در دسترس نیست ولی بر اساس متون تاریخی قدمت آن به بیش از دو هزار سال قبل می‌رسد. به‌رغم اینکه این بنا چندین بار طی تاریخ به صورت موضعی تعمیرات جزیی شده است، ولی این اولین‌ بار بود که در اثر یک زمین‌لرزه به این صورت ویران شد. با مشاهده فاصله کانونی برای هر نگاشت لرزه‌ای حاصل از لرزه اصلی و با در نظر گرفتن کانون زمین‌لرزه، ژرفای کانونی زلزله بم هشت کیلومتر برآورد می‌شود. نزدیک‌ترین نگاشت لرزه‌ای به دست آمده در این زلزله به کانون آن شتاب‌نگاشت حاصله در ایستگاه بم است. براساس تخمین گشتاور لرزه‌ای، بزرگای زلزله بم Mw = ۶.۵ محاسبه شد و شعاع چشمه (با فرض چشمه دایره‌ای) در حد ۲/۶ کیلومتر و افت تنش ۴۸۰ بار بود.

این برآورد بر اساس شتاب‌نگاشت حاصله در بم صورت گرفته است. گسیختگی‌های سطحی ایجاد شده پس از زلزله بم در راستای گسل بم و پیرامون شهر بم و بین شهرهای بم و بروات مشاهده شد.

راستای گسیختگی‌های سطحی در طول کلی (و به صورت ناپیوسته) در طول حدود ۱۰ کیلومتر از غرب بروات تا شمال شرق بم دیده شد. داده‌های شتاب‌نگاری از زمین‌لرزه بم در ۲۳ ایستگاه شبکه ملی شتاب‌نگاری ایران ثبت شده است. شتاب‌نگاشت در ایستگاه بم در فاصله کانونی ۱۲ کیلومتری و فاصله سطحی از گسل به میزان یک کیلومتر به‌دست آمد. بیشینه شتاب پس از پردازش شتاب‌نگاشت، روی مولفه افقی به ترتیب ۷۷۵ سانتیمتر بر مجذور ثانیه روی مولفه افقی عمود بر گسل و ۶۲۳ سانتیمتر بر مجذور ثانیه روی مولفه‌های افقی‌ موازی گسل بود.

همچنین بیشینه شتاب پس از پردازش۹۹۲ سانتیمتر بر مجذور ثانیه روی مولفه قائم است. مشاهدات اولیه جنبش زمین در ایستگاه بم و همچنین بررسی خرابی‌ها در بم نمایانگر اثر جهت‌پذیری قائم به دلیل قرارگیری در حوزه نزدیک گسله بود. این اثر را می‌توان با مشاهده نگاشت مولفه قائم و تغییر مکان‌های شدید به سمت بالا و پایین هنگام لرزه اصلی بم و از سوی دیگر با تغییر مکان‌های شدید در راستای عمود بر گسل (شرقی‌- غربی) توجیه کرد. خرابی ساختمان‌ها و دیوار منازل در جهت یادشده و همچنین اظهارات اهالی و نوع جنبش و تکان‌های احساس شده، نمایانگر چنین اثری بود. شدت رو به مرکز مهلرزه‌ای زلزله مخرب ۵/۱۰/۱۳۸۲ بم، I=IX در مقیاس شدت مهلرزه‌ای EMS۹۸ برآورد شد. این شدت، مقدار خرابی‌ها را در حد تخریب کامل برآورد می‌کند. در راستای عمود بر گسل، کاهندگی سریع جنبش شدید زمین و شدت زمین‌لرزه نمایان بود، به نحوی که خرابی‌ها عمدتاً به ناحیه شهری بم محدود می‌شد. درس‌های زلزله بم را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:

۱) زلزله بم نشان داد که ساخت و ساز و گسترش شهرهای نزدیک پهنه گسله اشتباه است و می‌تواند به فاجعه‌ای در حد زلزله بم یا بیش از آن منجر شود. خسارت‌های زلزله بم در محدوده نزدیک گسل بم (سوی شرقی و شمال شرق شهر) بیش از بخش‌های غربی آن بود. تا قبل از زلزله بم، وقتی در مورد ممنوعیت ساخت و ساز در تهران و تبریز هشدار داده می‌شد، شاهدی امروزی در ایران برای آن قابل ارائه نبود، ولی به نظر می‌رسد زلزله بم حجت را تمام کرده باشد. هر نوع ساخت و ساز در حریم گسل‌های فعال (که در حاشیه بسیاری از شهرهای ایران قرار دارند) باید ممنوع شود. حریم گسل برای گسل بم با توجه به طول گسل بم و قطعات آن، حدود یک کیلومتر به سوی شرق و حدود دو کیلومتر به سوی غرب است. توصیه می‌شود در بازسازی و توسعه آینده شهر بم، چنین محدوده‌ای صرفاً به توسعه فضای سبز (پارک، زمین ورزشی و ...) اختصاص یابد. لازم است در هر شهر با مشورت موسسات پژوهشی و کارشناسان زلزله‌شناسی، نسبت به تعیین حریم گسل‌های فعال، اقدام لازم صورت ‌پذیرد.

۲) زلزله بم نشان داد که امکانات کشور ما برای جست‌وجو و نجات آسیب‌دیدگان زلزله از زیر آوار بسیار محدود است و عمده چنین امکاناتی نیز در تهران یا نزدیک آن متمرکز است که برای انتقال آن به محل زلزله‌زده (هنگامی که مثل شهر بم حدود هزار کیلومتر از تهران دور باشد) ۲۴ ساعت طلایی اولیه به هدر می‌رود. چنین امکاناتی را باید به سرعت در کشور فراهم کرد (با توجه به اولویت شهرها و آبادی‌هایی که در معرض خطر بالای زلزله هستند).

۳) زلزله بم نشان داد که نیروهای جست‌وجوگر و نجات‌دهنده از آموزش‌های لازم برای کاربرد روش‌های مدرن و سریع برای نجات آسیب‌دیدگان بی‌بهره یا کم‌بهره بوده‌اند و همچنین تجهیزات کافی در این مورد در دسترس قرار ندارد که در این موارد باید چاره‌ای اساسی اندیشید. در این زلزله مشخص شد که در شهرهای ایران که در نواحی دورافتاده از پایتخت واقع‌اند و هر آن ممکن است زلزله مهیبی آنها را ویران سازد، باید نیروهای آموزش‌دیده با امکانات کافی و در محل‌هایی امن و مقاوم در برابر زلزله وجود داشته باشد.

۴) زلزله بم نشان داد که با توجه به موقعیت مناطق لرزه‌خیز در ایران و شهرهای کشور که در کنار گسل‌های فعال قرار دارند، لازم است برای احداث مراکز امدادی و درمانی بیشتر در ایران، برنامه‌ای مدون و بودجه‌ای مناسب در نظر گرفت. با توجه به آسیب اساسی به مراکز امدادی و درمانی شهر بم در ساعات اولیه پس از حادثه، انتقال مجروحان به بیمارستان‌های سالم، واقع در فاصله ۱۶۰ کیلومتری (در جیرفت) و ۱۸۰ کیلومتری (در کرمان) با اشکال و زحمت فراوان همراه بود و موجب درگذشتن بسیاری از مجروحان حادثه زلزله بم شد. زلزله بم نشان داد که باید امکانات امدادی، بهداشتی و درمانی به صورت مدرن و با تجهیزات کافی و به صورت مقاوم در برابر زلزله درون و در فاصله‌ای نزدیک از تمام شهرهای اصلی کشور که در معرض خطر بالای زلزله هستند، احداث شود.

۵) زلزله بم (۱۳۸۲) و همچنین زلزله‌های بوئین‌زهرا (۱۳۴۱) و چنگوره (۱۳۸۱) در محدوده غربی تهران‌- کرج و در جنوب دشت قزوین نشان داد که گسترش بی‌رویه ابرشهرهایی مثل تهران و کرج چقدر اشتباه است. به ویژه هنگامی که این شهرها در صورت توسعه بیشتر باید در نزدیکی گسل‌های فعال مهم کشور گسترش یابند. ساخت‌وساز بر رو و در حریم گسل‌های اصلی و بزرگ مثل گسله‌های شمال تهران و ماهدشت‌- جنوب کرج (نه فقط به دلیل احتمال گسیختگی مستقیم در محل عبور گسله، بلکه به دلیل اینکه در نزدیکی گسله‌های بزرگ امکان بروز جنبش‌های بسیار شدید و در نتیجه تشدید خسارت‌ها و تلفات وجود دارد) باید ممنوع و محدود شود؛ چیزی که در زلزله بم به صورت بروز اثرهای حوزه نزدیک گسله و تکان‌های بسیار شدید در راستای قائم (در جهت بالا و پایین) و در راستای افقی در جهت عمود بر گسله بروز کرد. زلزله بم نشان داد که باید اشتغال، جاذبه‌های اقتصادی و امکانات زندگی مناسب در سراسر کشور در مکان‌هایی امن گسترده شود تا مردم به زندگی در شهرهای بزرگ مثل تهران، کرج، تبریز، مشهد و... رغبت نیابند.

۶) زلزله بم ضرورت ساخت‌وساز مقاوم در برابر زلزله و توجه به مقاوم‌سازی ساختمان‌های موجود را نشان داد. توسعه آموزش همگانی و تخصصی و توسعه چنین امکاناتی در شهرهای در معرض خطر ضروری است.

۷) زلزله بم نشان داد که مساله خطر زلزله حتماً برای کشور ما یک اولویت فراموش‌نشدنی است. گذشت هفت سال از این رخداد نباید موجب نادیده گرفتن اهمیت این موضوع برای کشور و هموطنان ما شود.

*معاون پژوهشی و فناوری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

دکتر مهدی زارع