اوراق مشاركت و دولت

انتشار اوراق قرضه از سوی نظام بانكی در ایران با اجرای قانون عملیات بانكی بدون ربا و ایراد شبهه شرعی و قانونی نسبت به ربوی بودن سود این اوراق متوقف شد اما با اجرای برنامه های توسعه به ویژه برنامه دوم با هدف هدایت نقدینگی به سمت تولید و اجرای طرح های عمرانی, استفاده از این ابزار مالی در اختیار دولت, توجیه قانونی و شرعی پیدا كرد و نام آن را «اوراق مشاركت» نهادند

انتشار اوراق قرضه از سوی نظام بانكی در ایران با اجرای قانون عملیات بانكی بدون ربا و ایراد شبهه شرعی و قانونی نسبت به ربوی بودن سود این اوراق متوقف شد؛ اما با اجرای برنامه های توسعه به ویژه برنامه دوم با هدف هدایت نقدینگی به سمت تولید و اجرای طرح های عمرانی، استفاده از این ابزار مالی در اختیار دولت، توجیه قانونی و شرعی پیدا كرد و نام آن را «اوراق مشاركت» نهادند. پرسش اینجاست آیا اوراق مشاركت تاكنون و تداوم آن در آینده توجیه اقتصادی دارد یا این كه بهترین ابزار برای ایجاد پوشش بر چالش كنونی و تأخیر در پیامدهای منفی محسوب می شود؟ گزارش مربوط به این موضوع را می خوانید.مخالفان انتشار اوراق مشاركت معتقد هستند كه ماهیت این اوراق نسبت به قبل تغییری نكرده است و رویكرد اصلی این اوراق نوعی استقراض دولت از مردم و شبكه بانكی كشور است و عملكرد چند سال اخیر نشان می دهد این ابزار در دست بانك مركزی و دولت نتوانسته است به طور كامل باعث كنترل اولیه نقدینگی در سطح مورد انتظار و سوق دادن سرمایه های موجود در جامعه به سمت اهداف اقتصادی كشور شود، بنابر این تداوم فرآیند كنونی یك نوع «خریدن زمان» برای «تأخیر» در مواجه شدن با واقعیت های اقتصادی است و چاره ای جز توقف روند كنونی وجود ندارد. اما مدافعان استدلال می آورند كه با كمبود اعتبارات جهت اجرای برنامه های توسعه و تأمین منابع بودجه سنواتی چه باید كرد و خط كشیدن بر این ابزار مالی جهت واگذاری دارایی های مالی آیا دارای توجیه منطقی و اقتصادی خواهد بود؟ نفی این ابزار مهم برای به مهار درآوردن بخشی از نقدینگی و كنترل تورم در كنار ناكارآمد شدن سایر ابزارهای مالی موجود آیا به معنای انفعال نظام بانكی و انزوای بازار پولی كشور از چرخه اقتصاد نخواهد بود؟

استفاده از ابزاری چون انتشار اوراق مشاركت همچون سایر ابزارهای اقتصادی پذیرفته شده در اقتصاد فی نفسه نمی تواند منفی قلمداد شود هر چند این ابزارها دارای نقایص و پیامدهایی هستند. مهم این است كه استفاده از ابزارهای رایج در جوامع مختلف و شرایط زمانی متفاوت تا چه میزان تحقق بخش اهداف كمی و كیفی مورد نظر خواهد بود. به طور مثال آیا انتشار اوراق مشاركت باعث جذب سرمایه های مردمی به عرصه های واقعی اقتصاد می شود و یا صرف الزام ها و مشوق های اتخاذ شده باعث استقبال یا عدم استقبال مردم شده و تداوم روند انتشار اوراق مذكور، تابع اصولی همچون عرضه و تقاضای منطقی، بازدهی واقعی اقتصادی و تأمین كننده اهداف اولیه است یا از عوامل و متغیرهای غیراقتصادی تبعیت می كند. ماهیت اهداف انتشار اوراق مشاركت، جهت گیری ها در انتخاب این ابزار در بخش های مختلف اقتصادی، نظیر امور زیربنایی، خدماتی، بازرگانی، تولیدی، صنعتی، كشاورزی و... سازوكار بازدهی اقتصادی این اوراق و الزام های محدود كننده و مشوق های تحریك كننده مشخص می سازد كه استفاده از اوراق مشاركت برای تأمین نقدینگی مورد نیاز بخش های گوناگون اقتصاد مثمر ثمر خواهد بود یا بالعكس همچون ابزاری مخرب عمل خواهد كرد.

۱۰ سال تجربه و راه آینده

بیش از ۱۰ سال از تجربه اقتصاد ایران در استفاده از انتشار اوراق مشاركت پس از انقلاب اسلامی می گذرد و این تجربه در سه سطح مورد استفاده قرار گرفته است استفاده نهادهای عمومی و سازمان های خاص نظیر شهرداری ها و شركت ها و مؤسسات دولتی یا وابسته به دولت و نیز استفاده خود دولت جهت تأمین نیازهای مندرج در بودجه سنواتی سالهای اخیر، ماهیتاً می تواند تمام اوراق انتشار یافته را دولتی یا شبه دولتی با تضمین در پرداخت سود مشاركت حتی بدون توجیه اقتصادی در حد سود پیش بینی شده ارزیابی كرد. از مهرماه ۱۳۷۳ كه نخستین اوراق مشاركت توسط شهرداری تهران جهت اجرای طرح نواب عرضه گردید تا آذرماه ۱۳۷۶ كه شركت توسعه و عمران آذربایجان از این ابزار برای بازار تبریز بهره جست طی ۶ مرحله (۱۳۷۶-۱۳۷۳) به میزان ۴/۱۱۲۳ میلیارد ریال اوراق مشاركت به بازار عرضه گردیده كه با توجه به سود قابل توجه ۲۰ درصد به طور علی الحساب سالیانه مبلغ ۱/۹۹۸ میلیارد ریال آن به فروش رسید كه مبنای قانونی حاكم بر این روند انتشار و از مقررات ناظر بر انتشار اوراق مشاركت مصوب چهارم تیرماه ۱۳۷۳ نشأت می گرفت كه توسط شورای پول و اعتبار به عنوان نهاد قانونی حاكم بر بازار پول كشور به تصویب رسیده بود. تصویب قانون نحوه انتشار اوراق مشاركت نیز در محمل قانونی مناسب با تضمین اجرایی قابل اتكا برای استقبال نسبی خوب مردم از این ابزار فراهم آورد. نگاهی به جدول شماره یك نشان می دهد شهرداری تهران اولین گام برای تأمین بخشی از بودجه مورد نیاز خود جهت اجرای طرح نواب با انتشار اوراق مشاركت به مبلغ ۲۵۰ میلیارد ریال برداشت كه سود سالیانه آن ۲۰ درصد و مدت آن چهار سال بود كه تمام این اوراق فروخته شد. یك ماه و یك سال بعد شهرداری تهران تجربه دوم خود را به طور مشترك با تولیت آستان حرم حضرت عبدالعظیم در آبان ۱۳۷۴ آزمود كه مدت این اوراق ۵/۲ سال، مبلغ آن ۷۰ میلیارد ریال، سود علی الحساب سالیانه ۲۰ درصد با هدف اجرای طرح شهر سالم و بازسازی حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) بود كه اوراق مذكور هم با استقبال كامل مواجه شد. مردادماه ۱۳۷۵ شركت مسكن سازان خراسان، طرح ثامن در مشهد مقدس را بهانه ای برای انتشار ۸۰ میلیارد ریال اوراق مشاركت پنج ساله با ۲۰ درصد سود علی الحساب قرار داد كه با موفقیت ۱۰۰ درصد در فروش مواجه گردید. انتشار ۴۰۰ میلیارد ریال طی سه طرح شهری اقتصادی معطوف به ساخت و ساز شهرسازی و مسكن نشان داد نقدینگی موجود در جامعه به این روند پاسخ مثبت داده است و این در زمان دولت سازندگی روی داد و سنگ بنای آن نهاده شد.۷ ماه پس از پیروزی محمد خاتمی به عنوان هفتمین رئیس جمهور ایران در دی ماه ۱۳۷۶ فرآیند انتشار اوراق مشاركت وارد عرصه جدید شد، اقتصاد صنعت و پیشگام این فرآیند برای تأمین نقدینگی مورد نیاز پرمناقشه ترین صنعت كشور یعنی شركت ایران خودرو بود كه با توجیه اجرای طرح تولید پیكان جدید ركورد شكست و با سود سالیانه ۲۰ درصد به طور علی الحساب و به مدت چهار سال معادل ۱/۵۱۳ میلیارد ریال اوراق مشاركت عرضه كرد و قابل پیش بینی بود كه با توجه به موقعیت انحصاری صنعت خودروسازی در بازار داخلی و سودآوری آن نسبت به سایر بخش های صنعتی و غیرصنعتی تمام این اوراق توسط اشخاص حقیقی و حقوقی به سرعت خریداری شود چرا كه تضمین بازار انحصاری و رقابت در شرایط كنترل شده و حمایت نسبی دولت برای این استقبال كفایت می كرد.سال بعد اما اولین طلیعه ناكامی در فروش ۱۰۰ درصدی اوراق مشاركت رقم خورد چرا كه هم حجم نقدینگی كاهش یافته بود و هم فروش اوراق مشاركت دولتی به میزان قابل تأمل ۲۲۵۰ میلیارد ریال و هم ماهیت اوراق به لحاظ جهت گیری سرمایه گذاری این عدم استقبال كامل قابل پیش بینی بود و اولین علایم ناكارآمدی استفاده از این ابزار پولی با وجود و حاكمیت اقتصاد دولتی برای سایر بخشهای عمومی و نیمه دولتی نمایان شد.

---