خط مادر تمدن و فرهنگ بشری

اختراع خط بسیاری از نادانسته های بشر را روشن نمود خط مادر فرهنگ و تمدن بشری شد و اندیشه های انسان را در تاریخ جاودانه ساخت

اختراع خط بسیاری از نادانسته های بشر را روشن نمود. خط مادر فرهنگ و تمدن بشری شد و اندیشه های انسان را در تاریخ جاودانه ساخت. امروزه الواح گلین که قدمتی چند هزار ساله دارند گویای تمدن و فرهنگ و اعتقادات و آیین ها و رسوم و ادیان بشر هستند. خط مجموعه علائم قراردادی بود اما سالها بعد دانش بشری را بوجود آورد. بشر قدمتی چندین هزارساله دارد و این میراث های فرهنگی در تاریخ توسط خط جاودانه شدند. انسان دوره قبل از تاریخ با ابداع خط خود را به دوره جدیدی وارد کرد که به دوران تاریخی از آن یاد می شود. ابتدا خط به صورت شکل نگاری بود و سپس به صورت خط نموداری در آمد و بعدها تکامل بیشتری یافته و به صورت الفبا در آمد.

اولین خطی که قرآن مجید با آن نوشته شد، خط کوفی بوده است. این خط از دو الفبای نبطی و سریانی استخراج شده است. خط نبطی به قوم عربی در شمال جزیره العرب نسبت داده شده است که این قوم به نبطیان شهرت داشته اند و در شرق و جنوب صحرای سینا روزگار می گذرانیدند و خط دیگر که به سریانی شهرت داشته است و از خط آرامی مشتق شده است. امروز نیز این خط کاربرد زیادتری در کتیبه های مساجد دارد و علاوه بر آن در کاشی کاریها و حتی ظرفهای گلین و سفالین نیز بسیار مورد استفاده قرار گرفته شده است. این خط در قرآن های قرن اول هجری به صورت ساده استفاده می شده است. اما با گذشت زمان جنبه تزیینی به خود گرفته که مثلا نمونه آن را در ایوانی در قصرالحمرائی (اندلس) استفاده شده است که به صورت گره دار همراه با شکلهای هندسی و گلبرگ های گیاهی در آمده است. نمونه مشهور آن خط معلقی (بنایی) است. با نگاهی گذرا بر خطوط کوفی به این نتیجه دست می یابیم که کلیه حروف دارای قاعده افقی عمودی و حالتی زاویه دار هستند و هنگام قرارگیری کنار یکدیگر نوعی سطح و حاشیه مرتب و تزیینی را تشکیل می دهند. همانطورکه پیشتر ذکر شد این خصوصیت برجسته تزیینی خط کوفی بود که در اوایل برای کتابت و کتیبه ها در سر در مساجد و حتی بر روی گنبدها به کار گرفته می شده است. البته هنرمندان و خوشنویسان ایرانی نیز در استفاده ازاین خط تمام همت و مهارت خود را به کار بستند و این امر باعث شد حروف کوفی شباهت با نقاشی پیدا کند که به خلق اقسام دیگری از این خط یعنی (ساده و طوماری، مشبک، بنایی و گلدار) بینجامد. در بسیاری موارد این خط هم برای خوشنویسی و هم از لحاظ خوانده شدن متن خوشنویسی دشوار بود اما زیبایی آن باعث ایجاد جایگاهی در آثار اسلامی شد.

مقارن با خط کوفی خط نسخ پدید آمد؛ این خط از ابداعات یک خوشنویس ایرانی به اسم «محمدبن علی فارسی» (شیرازی) بود. او از مردم فارس بود و در قرن چهارم هجری خط نسخ را پدید آورد. او به (ابن مقله) شهرت داشت و به کمک شاگردان خود خط را به قاعده و قانون درآورد. (اقلام سته یا شش گانه) شیوه نوع در خوشنویسی بود که باعث تنوع خطوط اسلامی شد. این خطوط عبارت بودند از (محقق- ریحان- ثلث- نسخ- توقیع و رقاع) سپس بعد از ابن مقله و نوآوریهایش در خوشنویسی اسلامی، ابن بواب در قرن پنجم هجری قواعد تازه دیگری را در خوشنویسی خلق کرد. او خط را به میزان نقطه- با رعایت تراش قلم - سنجید. خط نسخ خط دیگری بود که در کنار خط کوفی بسیار برای کتابت استفاده می شد حروف این خط حالت قوس دار دارد. چنانچه امروزه نیز خط بیشتر کتابت قرآن مجید همان نسخ است. اما حدود میانه قرن هشتم هجری بود که سه خط دیگر یعنی تعلیق و نستعلیق و شکسته نستعلیق در میان دیگر خطوط اسلامی به وجود آمد. این سه خط از میان ایرانیان برخاسته بود و گرچه بسیاری از خوشنویسان جهان اسلام از این خطوط تقلید کردند اما به پای خوشنویسان ایرانی نرسیدند.

خط تعلیق خطی به کلی ایرانی بود و برای کتابت و نامه نگاری و آثار غیر مذهبی و شاعرانه کاربرد داشت. این خط از تحول و دگرگونی دو خط رقاع و خط نسخ پدید آمد و ظاهر زیبای آن باعث استفاده آن در خوشنویسی گردید. از خصوصیات ظاهری آن این است که حروف از سمت راست به چپ و از پایین به بالا متمایل است. این خط در اوایل قرن هشتم ایجاد شد و می توان از خوشنویسان مشهور آن به استرآبادی، مروارید و گنابادی و خوشنویس برتر این خط یعنی خواجه تاج سلمانی اصفهانی اشاره کرد. بعد از تقریبا چند سده در نیمه دوم قرن هشتم هجری خط ایرانی دیگری توسط خوشنویسان ایرانی ابداع گردید که به عروس خطوط اسلامی شهرت دارد این خط نستعلیق نام دارد که از ترکیب نسخ و تعلیق به وجود آمد و تا مدتی از چنان شهرتی برخوردار شد که میدان خوشنویسی را از خطوط دیگر ربود و رواج فوق العاده ای یافت تا جایی که در برخی کتیبه مساجد و قرآن مجید از این خط بهره جسته اند.

این خط جز خطوط سخت نوشتاری است که باید در آن قواعد خوشنویسی از جمله کرسی، صعود، نزول، قوت و ضعف و... رعایت شود. این خط زیبا مورد توجه خوشنویسان قرار گرفت اما عده کمی از عهده آن بر آمدند و واضع آن میرعلی تبریزی کسی بود که نوشتار بسیار ارزنده ای از این خط دارد.

البته از جمله هنرمندان دیگری که به این خط توجه خاص در دوره های بعد نشان داد، میرعلی هروی بوده است. در دوره صفویه بود که خطی به خاطر سرعت قلم در به کارگیری خط نستعلیق به وجود آمد و عنوان شکسته نستعلیق را به خود گرفت. علت تندنویسی در به کارگیری نستعلیق آن بود که این خط بجای تعلیق در نوشتن نامه ها کاربرد پیدا کرده بود و همین سرعت در نوشتن نامه ها خط نستعلیق را به شکسته نستعلیق تبدیل کرد. از استادان این خط شاملو، شفیعا و محمد ابراهیمی قمی و کرمانی را می توان نام برد. اما کسی که این خط را به تکامل رسانید درویش عبدالمجید طالقانی در قرن ۲۱ بود او قلم شیوایی داشت و شکسته نستعلیق را به زیبایی می نوشت. اما در ایران این خط نستعلیق بوده است که به عنوان خط ملی مورد استفاده قرار می گرفته است. قابل توجه آنکه غرب نیز در دوره قاجاریه بسیارتاثیر بر خط و خوشنویسی ایران گذاشت. در دوره قاجاریه به دلیل نفوذ هنر غربی و رواج نوعی تقلید، عصری بی جان در رشد هنرهای ایرانی بوجود آمد. پس از نهضت مشروطه به دلیل ورود فرهنگ غربی و انواع هنرها، این هنر و به طور کامل هنرهای ظریف مهجور باقی می ماند و عده ای حتی آن را تلف شدن عمر می شمردند.

اوایل قرن ۳۱ شاگردان خوشنویسان مشهور همچون درویش و آقا هاشم به خط ارج بسیار نهادند. شاهان قاجاری همچون فتحعلیشاه و عباس میرزا و محمد میرزا خط، نستعلیق می نوشتند. در قرن ۳۱ به مناسبت توجه فتحعلیشاه و شاهزادگان قاجاری به خط، استادان بیشماری پا به عرصه هنری گذاردند.

از خوشنویسان نسخ در این دوره می توان به اشرف الکتاب آقا غلامعلی، آشوور و حتی دختر فتحعلیشاه نام سلمه ومحمد شفیع تبریزی اشاره نمود. در اوایل سده ۴۱در خط فترتی ایجاد شد و افرادی همچون میرزا عمو، ملک الطاطین و برغانی و ... سعی در احیای خط کردند. شاید به جرات می توان گفت تلاش ایشان باعث ظهور و تولد دوباره خط درمیان ایرانیان شد. در دوره قاجاریه دو جریان اتفاق افتاد ایران وارد دوره مدرنیته شده بود و صنعت چاپ به ایران وارد شده بود. مرحوم کلهر سعی کرد که خوشنویسی را در خدمت فناوری چاپ قرار دهد و متقابلا از این دو بهره جوید اما غلامرضا اصفهانی و شاگردانش ایده ای به غیر این داشتند و معتقد بر تداوم هنر خوشنویسی اصیل به همان گونه که بود بودند. اگر چه صنعت چاپ خوشنویسی را به مخاطب معرفی و به گسترش آن میان افراد جامعه پرداخت اما به اعتقاد برخی خوشنویسی یک هنر خاص بوده است.

و باید به طبقه خاصی تعلق داشته باشد تا دچار آفت بیرونی و بازاری نشود هنر خوشنویسی در ذات خود دارای اصالت است.

جامعه قاجار جامعه ای سنتی بود اما در دوره عباس میرزا پسر فتحعلیشاه تحولات زیادی در ایران بوجود آمد نوسازی قشون و ورود صنعت چاپ و فرستادن دانشجویان به فرنگ، ایران را دستخوش تغییر و تحولی فاحش نمود این تحولات در ظهور روزنامه و نشریات بی تاثیر نبود و خط خوشنویسی نیز در پرتو این تحولات وارد عرصه شد اما بسیار کند به حرکت خود ادامه داد.

نشریاتی همچون کاغذ اخبار درد ۱۲۵۳ به سردبیری میرزا صالح شیرازی و یا وقایع اتفاقیه در سال ۱۲۶۷ به سردبیری امیرکبیر و نشریات دیگر نیاز به نوآوری و تحول در زمینه خط داشتند. این نوآوری در دوره پهلوی کاملا آشکار است. خط برای برآوردن نیازهای معاصر تجارت و تبلیغات و فن آوری باید با سرعت چشم گیری پیش می رفت. لذا سالها بعد در قرن ۰۲ هنرمندان باید همسو با جهان می شدند در این دوره بود که برخی هنرمندان یا کاملا خود را با سبک و سیاق جهانی همراه کردند یا گرایشهای بومی و ملی خود را حفظ و در فضای جهانی آنرا پیگیری کردند.

بعد از افت و خیزهایی که خط در ایران داشت شاید بتوان مکتب سقاخانه را خاستگاه اصلی زیباشناسی و نوآوری معاصر در خوشنویسی و کاربرد خط دانست. این مکتب که یک جریان هنری بود در دهه ۰۴ شمسی در ایران شکل گرفت که تاثیر بسیاری بر تحولات نقاشی امروز ایران و نوآوریهای عرصه خوشنویسی داشت واکنشی بی اختیار از روشنفکران دهه ۰۴ علیه مدرنیزم و گسترش نفوذ فرهنگی غرب بود و در نتیجه این هنرمندان به فکر ایجاد مکتبی ملی-بین المللی افتادند از پیشگامان مکتب سقاخانه حسین زنده رودی بود که از پیشگامان نقاشی خط در ایران هم هست وی با استفاده از نمادهای هنر سنتی ایران و همچنین خوشنویسی روشی تازه را در هنرهای تجسمی ایران بوجود آورد. او همچنین قرآن نفیسی با طرحهای رنگی از طرف انتشارات (کلوب کتاب) در پاریس منتشر کرد که جایزه زیباترین کتاب سال را از طرف یونسکو دریافت نمود و یا صادق تبریزی هنرمند شاخص دیگری که آثار بی نظیری از این دست داشته است و در سراسر دنیا آنها را به نمایش گذارده است وی مفهوم خاصی از خط ارائه نموده است. این هنرمندان خط کوفی را که سالها مسکوت مانده بود به سوی زبان و بیان جدیدی سوق دادند اگرچه خط برای ایشان صرفا عنصر بصری بوده است و به معنای کلمات توجه نمی شده است که این بی توجهی به معنا در کارهای زنده رودی بسیار به چشم می خورد و همین امر باعث انتقادهای تند و تیزی به آثار او شد. از جمله مقاله ای از جلال آل احمد از منتقدان ادبی ایران بود که در جائی نقل می کند؛ کارهای زنده رودی پرت و پلاهایی از کلمات است که فقط جهت پر کردن تصاویر نقاشی هایش بکار گرفته شده است و این گونه برخورد را تنزل مقام ادبیات در ایران می دانست. ادامه همین نگاه تصویری به خط و تداوم تلاش گروهی دیگری از هنرمندان سبب پیدایی عرصه هنری دیگری شد که به نقاشی خط شهرت دارد که کارهای برجسته صادق تبریزی و دیگر هنرمندان از جمله افجه ای از آن دست بودند. اگرچه تداوم مکتب سقاخانه کمتر از دو دهه بوده است و عده ای از هنرمندان در نقاط دیگر دنیا به فعالیت های هنری و بیان شخصی خود پرداختند اما تلاش و تجربه آنها تاثیر بارزی بر نقاشی و خوشنویسی معاصر ایران گذاشت.

نقاشی خط نیز اصطلاحی بود برای توصیف نوعی نگارش توام با رنگ آمیزی که غالبا در آن از شگردهای خوشنویسی سنتی استفاده می شود. اگرچه شاید زمینه ها و پیش زمینه های این نوع بهره گیری از خط را در دوره قاجار توسط اسماعیل جلایر ببینیم ولی نقاشی خط با بهره گیری از کاربست قلم مو و رنگ- ماده روغنی یا اسلوب های برجسته نمایی در ترسیم به شیوه کنونی پس از پیدایی جنبش سقاخانه شکل گرفت. از این رو، دو جریان یعنی مکتب سقاخانه و نقاشی خط هر دو در احیای خط تاثیر به سزایی داشته اند.

● نتیجه سخن:

خوشنویسی در ایران عمری یک هزار و ۲۰۰ساله دارد؛ عمری طولانی و سراسر آکنده از تجلی اندیشه و ابداع و مهارت. عمری که در آن هزاران خوشنویس چیره دست و مشهور از حد ساده کتابت یک متن بسیار فراتر عمل کرده اند و معنایی خاص و متفاوت را پدید آورده اند. خط و خوشنویسی پس از پذیرش اسلام توسط ایرانیان رو به تکامل نهاد. خط و خوشنویسی در دوره های مختلف صعود و نزول داشته است.

در ابتدا تا قرن پنج و شش اوج خود را داشت و در قرن ۲۱ و ۳۱ و با ورود چاپ به ایران سیر نزولی پیدا کرد. شاید از آن تاریخ به بعد سعی و همت برخی خوشنویسان و هنرمندان بوده است که خط و خوشنویسی را احیا کرده اند.

سمیرا اصغرپور سارویی

منابع:

۱- هنر و تمدن اسلامی دو/ نوشته دکتر «غلامعلی حاتم»

۲- دایره المعارف هنر/ نوشته «رویین پاکباز»

۳- طرفه آثار ایام زندان/ عماد الکتاب «محمدحسن عمادالکتاب»

۴- پیدایش خط و خطاطان/ نوشته «عبدالمجید ایرانی»

۵- خط و زبان در گذر فرهنگ ایران/ نوشته «مصطفی فرزام»