پیوندهای گسسته

نگاهی به کتاب «ایده نمایش» اثر مراد فرهادپور

۱) کتاب ایده نمایش (مقالاتی درباره تئاتر، گزیده و ترجمه مراد فرهادپور) بیش از هر چیز در پی نوعی گره‌ زدن است؛ اتصال میان دو ساحت متفاوت، یعنی تئاتر و عرصه پرتناقض و پرتنش تفکر. این پیوند مساله‌ساز میان تئاتر و تفکر که حاصلش نوعی تئاتر/ نظریه است از آن دست اقدام‌هایی است که در این روزگار نظیرش بسیار کم دیده می‌شود چرا که امروزه هنر و تئوری بیش از هر زمان دیگری از یکدیگر جدا شده‌اند؛ بیابانی بزرگ که در فاصله بین هنر و تئوری قرار گرفته است و همین، پیوند میان آنها را امروزه بیش از پیش مشکل کرده است و تا حدودی ناممکن (به خصوص در فضای فرهنگی خودمان که تلاش می‌شود این خلأ و شکاف فراخ هنر و تئوری با انبوهی از همایش‌ها، سخنرانی‌ها و کتاب‌های به اصطلاح تئوریک به شکل جنون‌آمیزی «پر» شود).

پس اهمیت و اضطرار کتاب‌هایی از این دست این است که به این ناممکن وقوف کامل دارند و در کار اثبات هیچ نوع ادعای پرطمطراقی نیستند و تنها از اینجا به بعد است که می‌توان به این قمار تن داد (پیوند اضطراب‌آور هنر و تئوری) و به این سبب است که جایگاه سخن کسی چون مراد فرهادپور در این برهوت تفکر و اندیشه، جایگاهی تکین می‌شود چرا که او همواره در تلاش بوده است تا تفکر را همچون عنصری مزاحم به تمام عرصه‌ها بکشاند یا حوزه‌های دیگر را به تفکر وصل کند (به یاد بیاورید که همین چند سال پیش کتاب پاریس- تهران چه بلوایی به پا کرد و چگونه فضای رخوت‌زده و اخته نقد سینمایی را با همین پیوند مساله‌ساز به هم زد و چگونه تبدیل به اخلالی دائمی در وضعیت نمادین شد و حفره‌ها و شکاف‌های کل ارگانیکی به نام «سینمای کیارستمی» را عیان کرد) و چگونه تمام این تلاش‌ها همواره به شکلی متصل به وضعیت بودند و دست‌اندرکار شکل بخشیدن به یک تفکر انضمامی و گاه حتی اضطراری. علاوه بر این با گزیده و ترجمه کتاب «ایده نمایش» و فقر تئوری و تئوریسین در تمام عرصه‌های هنری و غیر آن اکنون دیگر برای ما روشن شده است که «ترجمه یگانه شکل تفکر در وضعیت ماست». پس به نظر من کتاب «ایده نمایش» ما را دعوت به چنین قرائتی می‌کند. پس پربیراه نیست اگر اعلام کنیم در این برهوت اندیشه، مراد فرهادپور به زبانی مسیانیک یک «مبلغ تفکر» در عصر ماست. به نظر من کتاب «ایده نمایش» ما را دعوت به چنین قرائتی می‌کند چرا که این کتاب را نباید گردآوری بی‌خاصیت مجموعه مقالاتی در باب تئاتر دانست چون در ساده‌ترین شکل آن نیز این کتاب ما را دعوت به نگاهی انتقادی به نمایش می‌کند.

۲)‌ یکی از مهم‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین مقاله‌های این کتاب «تلاش برای فهم دست آخر» تئودور آدورنو است؛ از مهم‌ترین نوشته‌هایی که یک فیلسوف همچون آدورنو درباره هنرمندی نظیر بکت نوشته است. این رفت و برگشت دائمی و دیالوگی‌ای که بین فیلسوف و هنرمند ایجاد می‌شود همواره یکی از پرتنش‌ترین و در عین حال جذاب‌ترین قطعه‌های تاریخ تفکر بوده است چرا که سویه‌های حقیقی و پنهان کار یک فیلسوف یا هنرمند همواره به میانجی این دیالوگ عیان می‌شود؛ دیالوگی که شاید یکی یا هر دو طرف از آن بی‌اطلاع باشد. همان‌طور که ژیژک از جفت ایده‌آل کانت/ ساد سخن می‌گوید یا دیالکتیک آشنایی برشت/ لوکاچ که بابی جدید در بحث مدرنیسم و رئالیسم گشود یا نوشته‌های ژیل دلوز درباره گدار (که می‌شد سویه‌ای در هر دو طرف بازشناخت و آن مفهوم ریزوم در گدار و دلوز است)، و نمونه‌های این جفت‌های ایده‌آل را به وفور می‌توان یافت؛ بنیامین/ کافکا معدود نوشته‌های ادبی مارکس و... پس این رفت و برگشت دائمی بین هنر و نظریه به میانجی این «برخورد» فیلسوف و هنرمند است که می‌تواند شکل حقیقی خود را بازیابد (هر چند در جهان نئولیبرال، این دو عرصه کاملاً از هم کنده شده‌اند و این دیالوگ تبدیل به یک تک‌گویی طولانی در یک اتاق در بسته شده است؛ مفهومی که بیش از هر چیز آن ایماژ پسافاجعه بکتی را یادآوری می‌کند). پس «تلاش برای فهم دست آخر» از جنس چنین دیالوگ‌هایی است.

از مهم‌ترین مضامینی که این نوشته بازگو می‌کند رابطه فرم و معنا در اثر هنری است و اینکه چقدر هنر مدرن با مساله «معنا» درگیر بوده است. ما در واقع دچار شکلی از «بحران بازنمایی» شده‌ایم. هنر دیگر آن خصلت بازتابی و آینه‌ای خود را از دست داده است که باید صرفاً بازتاب صادقه واقعیت و طبیعت می‌بود؛ واقعیتی که به شکل پیشینی کاملاً یکدست، منسجم و عاری از هرگونه حفره و تناقضی در نظر گرفته می‌شود.

مدرنیسم همراه با خود واقعیت را نیز کاملاً چندپاره و قطعه‌قطعه کرد. و هنر مدرن مصداق کامل این «بحران بازنمایی» است و بی‌معنا شدن همه چیز در «زیست‌جهان» ما انسان‌های مدرن. اما همان طور که آدورنو اشاره می‌کند جایگاه منحصر به فرد بکت از اینجا ناشی می‌شود که این بی‌معنایی را برخلاف سنت اگزیستانسیالیسم فرانسوی (سارتر) در فرم و ساختار درام نیز نشان می‌دهد و «دست آخر» تبدیل به درامی پس از فاجعه می‌شود؛ همان فاجعه هسته‌ای بی‌معنایی صرفاً محتوایی نیست که در فرمی کاملاً کلاسیک و «بامعنا» قرار گرفته باشد (سارتر)، بلکه خود را در فرم ایجازگونه و تکه‌پاره بکت نیز نشان می‌دهد. از طرفی همان طور که از عنوان مقاله آدورنو پیداست و فرهادپور نیز در «گفتاری در حاشیه دست آخر» به آن اشاره کرده است، بکت همواره از تفسیر می‌گریزد بنابراین تفسیر آثار او در واقع کاری است ناممکن و به خاطر همین است که به قول آدورنو «دست آخر» جایی مابین اگزیستانسیالیسم و رئالیسم سوسیالیستی قرار می‌گیرد. و عواملی از این دست است که «دست آخر» بکت را تبدیل به همان هنر «خودآیین»ی (Autonomy) می‌کند که آدورنو در «نظریه زیبایی‌شناختی»اش مد نظر داشت. در چنین بستری است که دو مقاله فوق «تلاش برای فهم دست آخر» و «گفتاری در حاشیه دست آخر» امروزه از اهمیت بسزایی برخوردار است چراکه در شرایطی که ما به شکل تهوع‌آوری در تجربه زیسته‌مان «انباشته» از معنا شده‌ایم، دفاع از بی‌معنایی بکتی/ آدورنویی نوعی عمل مخاطره‌آمیز و خلاف جریان است.

۳) «ایده نمایش» همچنین دو مقاله مهم درباره برشت دارد؛ یکی «برشت و تئاتر حماسی» نوشته فردریک یوئین است که شرح و تفسیری است از نظریه «تئاترحماسی» برشت و دیگری «برشت و آیزنشتاین» نوشته راینر فردریش است که به بررسی ارتباط برشت و آیزنشتاین و از این طریق پرداختن مفهوم مونتاژ در هنر مدرن می‌پردازد. «وضعیت‌های دراماتیک‌ اتین سوربو» نوشته روبرت اسکولز که بخشی از کتاب «ساختارگرایی در ادبیات» است و همچنین «تئاتر از زبان سارتر» و «سنت‌های دوگانه هنر نمایش جدید» نوشته اریک بنتلی، «شکسپیر» نوشته یوهان گوتفریدهردر و در نهایت «هنر نمایش از ایبسن تا الیوت» نوشته ریموند ویلیامز از دیگر مقالات این کتاب است که در نهایت بررسی انتقادی تئاتر، ساختار درام، تراژدی و حتی هنر مدرن را شکل می‌بخشد.

نام داستانی از پتر هانتکه

اردوان تراکمه