یک جفا!

تعریف جامع و مانع و روشن از یک «مفهوم»، موجب پدید آمدن درک مشترکی از آن، در اذهان و افواه گوناگون می شود.
«طنز» یکی از مفاهیم ادبی است که دارای تعریفی صریح و پذیرفته شده در نزد علمای …

تعریف جامع و مانع و روشن از یک «مفهوم»، موجب پدید آمدن درک مشترکی از آن، در اذهان و افواه گوناگون می شود.

«طنز» یکی از مفاهیم ادبی است که دارای تعریفی صریح و پذیرفته شده در نزد علمای ساحت ادب است. با این حال و با تأسف این مفهوم، غالباً در محاورات معمول بلکه بدتر؛ در محافل فرهنگی، نابجا و بامعنایی دگرگونه بکار می آید؛ عارضه ای که در صورت ادامه و شیوع لجام گسیخته، موجب تهی شدن طنز از بار معنایی اصیل و در نتیجه از دست رفتن «گونه و ابزار ادبی» مؤثری می شود!

«هزل»، «فکاهه»، «هجو» و «طنز» از گونه های «خنده برانگیزی» و «نشاط آوری» به شمار می آیند.

در تعریف هزل آورده اند که گونه ای شوخی و لودگی است که به زبان بی پرده و در محدوده ای شخصی با هدف خنده ساخته و پرداخته می شود.

«فکاهه»، هزلی است که از عرصه خصوصی فاصله گرفته و زبانی محتاط پیش آورده است.

برخلاف هزل و فکاهه اما، هجو و طنز برپایه انتقاد تمسخرآمیزاند با بن مایه انتقام. اگر انتقام دارای جانبی شخصی باشد «هجو» و اگر رویکردی اجتماعی و اصلاح گرایانه را بنماید، نام طنز می پذیرد.(۱)

با وجود چنین تعاریف روشنی، اغلب این چهارگونه بجای یکدیگر معرفی می شوند و آمیزه هایی از آن ها شکل می یابد که اغلب کارکرد هیچ یک از گونه ها را ندارد.

بی تردید، پرتو «طنز» مرتبه ای متعالی از خنده برانگیزی است که از آمیزه ذهنی خلاقانه و نگاهی روشنگرانه، برمی آید و ساطع می شود.

نشاندن نام هزل یا فکاهه بجای طنز دورسازی اذهان از شاخص ها و ارزش های طنز یعنی «نکته سنجی»، «نگاه انتقادی- اصلاح گرایانه» و «لطافت بیان»، جفا به این مفهوم و گونه و ابزار مؤثر در برانگیختن ذهن و احساس مخاطب تلقی می شود. جفایی که با آن در بسیاری از آثار رسانه های شنیداری و دیداری فراوان روبرو می شویم.

کشور کهن ما- ایران- دارای سابقه ای بس طولانی در نگرش طنزگونه و بیان طنزآمیز است. دست کم از دوران طاهریان تا به امروز، اغلب مشاهیر حکمت و عرفان و فلسفه که دستی در ادبیات سرزمین مان داشته اند، به جد و یا در پاره ای از آثار از روی القاء بهتر مطلب، طنز را ابزار و دستمایه قرار داده اند.

چنین است که جفای به ساحت طنز درخور تاریخ و ادبیات کشورمان نیست که به گفته ی عبید طنزپرداز شهیر اهل قزوین:

«آن کس که زشهر آشنایی است

داند که متاع ما کجایی است»

(۱) با نگاهی به کتاب خنده سازان و خنده پردازان- نشر علمی