خرده فرهنگ ها هنجارهای شهری را خرد می كنند

پایتخت بزرگ می شود كلان شهرها توسعه می یابند و سایه سنگین خود را بر شهرهای كوچك, شهرهای دور از مركز و روستاها فارغ بال و بی خیال می گسترانند آنچنان كه ساكنان آنجا را در جستجوی جایگاهی بهتر و مناسب تر ناگزیر هجرت می كنند

پایتخت بزرگ می‌شود. كلان‌شهرها توسعه می‌یابند و سایه سنگین خود را بر شهرهای كوچك، شهرهای دور از مركز و روستاها فارغ‌بال و بی‌خیال می‌گسترانند آنچنان كه ساكنان آنجا را در جستجوی جایگاهی بهتر و مناسب‌تر ناگزیر هجرت می‌كنند. تداوم مشكلاتی چون افزایش فقر، ارتقا نیافتن كیفیت فضای زندگی و محیط زیست از یك سو و فشار ناشی از نارسایی‌ها برای كاهش حد كیفی موجود، مصرف‌گرایی و عدم توجه به مراكز تولیدی به خصوص مراكز كشاورزی نابرابر‌های اجتماعی و اقتصادی و عملكرد ناكارآمد دولت برای پیشگیری از پدیده مهاجرت از سوی دیگر، شهرهای بزرگ را به مكان‌هایی بدل كرده است كه مالامال از جمیعتند و با مشكلات بزرگی دست و پنجه نرم می‌كنند و عامل تاثیرگذار و جهت‌دهنده نیز بر رفتارها و كنش‌های ساكنان خود می‌شوند. این میان تاثیر عوامل اقتصادی و فرهنگی بسیار چشمگیر است. تاثیر فرهنگ غالب شهری بر خرده‌فرهنگ‌های رجوع كرده و جای گرفته در آن و همچنین تاثیر متقابل خرده‌فرهنگ‌ها با یكدیگر، تنش‌های ایجاد شده ناشی از ناملموس بودن فضاهای شهری برای مهاجران و ایجاد ناهنجارهای اجتماعی از سری معضلاتی است كه باید مسئولان را وادارد تا راه حلی اجرا شدنی برای سامان‌ بخشیدن به این مقوله را در برنامه‌های آتی خود قرار دهد. از این رو پدیده مهاجرت را با حضور دكتر «غلامعباس توسلی»، جامعه‌شناس و مدرس دانشگاه مورد بررسی قرار داده‌ایم.

* مهاجرت و فرهنگ دو مقوله گسترده و متاثر از یكدیگرند. با بررسی این دو به گونه‌ای جداگانه و ارایه تعریف و تاریخچه‌ای از شكل‌گیری آنها، راهی برای یافتن اثرات مطلوب و نامطلوب‌شان بر هم گشوده می‌شود. با احتساب این امر از چگونگی به وجود آمدن پدیده مهاجرت در شهرهای ایران بگویید؟

_ در بررسی كلی در شهرهای بزرگ متوجه می‌شویم كه نسبت بسیار كمی از افراد ساكن در این شهرها بومی هستند و نسبت بسیار بیشتری از جمعیت را مهاجران تشكیل می‌دهند كه از نقاط مختلف به آن شهر‌ها آمده‌اند. گاهی اوقات این جریان تشدید شده تا جایی كه نسبت افراد بومی به مهاجران، خصوصا در مناطق حاشیه‌ای و در نواحی قابل گسترش و در حال توسعه شهر، بسیار اندك و ناپیدا می‌شود. مهاجرت پدیده‌ای است كه یكباره انجام نمی‌گیرد. مهاجرت به شهرهای بزرگ در ایران عمری ۵۰ ساله دارد كه در برخی از برهه‌های تاریخی این موج تشدید شده است. چنانچه در دهه ۴۰ هنگامی كه اصلاحات ارضی صورت گرفت و همچنین دهه پنجاه و در سال‌های بعد از انقلاب این جریان شدت بسیار بیشتری گرفت. به عبارتی مهاجرت از سال‌های ۳۵، ۴۵ تا ۵۵ كه جمعیت رشد فزاینده‌ای داشت و شهرهای كوچك ظرفیت كار و پذیرش افراد را نداشتند شروع شده است و روستاها نیز به تدریج از سكنه خالی شدند. مهاجرت‌ها انواع گوناگونی داشتند كه مهاجرت‌های مستقیم، تك‌درجه‌ای، دو درجه‌ای و گاه چند درجه‌ای از انواع آن بوده‌اند. به این شكل كه برخی از مهاجران ابتدا از روستاها به شهرهای مركزی خود می‌كوچیدند. برخی از افراد در آنجا می‌ماندند و برخی دیگر در بخش دوم مهاجرت‌شان به پایتخت و یا شهرهای بزرگ‌تر دیگر عزیمت می‌كردند ولی گروه دیگری از مهاجران به یكباره و مستقیما به كلان‌شهرها یا پایتخت‌ها می‌آمدند. به هر حال اكثر اوقات مقصد نهایی پایتخت بوده است به همین دلیل هم بوده كه جمعیت تهران در دهه‌های اخیر رشد فوق‌العاده‌ای داشته است كه مقدار كمی از آن ناشی از رشد طبیعی جمعیت و بخش بسیار گسترده‌ای به واسطه‌ پدیده مهاجرت بوده است. در دوران فتحعلی‌شاه جمعیت تهران شاید به ۳۰ هزار نفر هم نمی‌رسید و در سال‌های انقلاب مشروطه رفته رفته به مرز صد هزار نفر نزدیك شد. پس از آن با وجود ادامه روند رشد جمعیت در سال‌های دهه ۳۰ این میزان به دویست هزار نفر هم نمی‌رسید ولی به تدریج در مدتی كمتر از نیم قرن جمعیت پایتخت چند میلیونی شد. در تهران و شهرهای بزرگ می‌توان اقشار مختلفی از طوایف و ایلات و شهرهای مختلف دیگر را دید. چرا كه این پیش‌فرض وجود داشت كه در این مراكز تنوع كاری وجود دارد. این افراد در نقاط مختلف گرد هم می‌آیند و گروه‌های فرهنگی خاصی را ایجاد می‌كنند. بنابراین منشاء گروه‌های فرهنگی در شهرهای بزرگ به تنوع قومی در ایران باز می‌گردد.

در واقع این افراد بی‌آنكه در رسوم، روش، زبان و آداب‌شان تغییر زیادی دهند متمركز شده و همدیگر را جذب می‌كنند و مجموعه فرهنگی جدیدی را در شهر میزبان به وجود می‌آورند و گاه اتفاق می‌افتد كه در درازمدت این جمعیت در شهر پراكنده شوند اما اغلب خود را بازسازی می‌كنند و تشكل یا انجمن‌های قومی را ایجاد می‌كنند و در فعالیت‌های اجتماعی در عرصه‌های مختلف و حتی در انتخابات كشوری نیز شركت می‌كنند و اكثریت آنها با هم در ارتباطند حتی دیده شده كه مهاجران در مشاغل خاصی متمركز می‌شوند.تمامی این افراد مسایلی چون مشكلات كاری، تحصیلی، جمعیتی و اموری از این دست را به وجود می‌آورند. مساله دیگر ویژگی‌های فرهنگی آنهاست. زیرا كه این افراد فرهنگ خاص خود را دارند و با آمدن به محیط‌های بزرگ‌تر كمتر در درون فرهنگ شهری عظیم پذیرفته می‌شوند و به همان نسبت نیز كمتر آن را می‌پذیرند و حتی امكان دارد عمل پذیرش چند نسل زمان ببرد.مهاجران می‌خواهند مستقل باشند. فرهنگ و ارتباط قومی و قبیله‌ای خودشان را حفظ كنند. در نتیجه گروه‌های فرهنگی اغلب گروه‌های قومی منفك شده هستند و افرادی كه از این دسته و گروه‌ها جدا و پراكنده می‌شوند خودبه‌خود تحت تاثیر محیط‌های خاص شهری قرار می‌گیرند. این تاثیر همانی است كه در جامعه‌شناسی امروز آن را احساس بیگانگی و خارجی بودن و یا غریبه بودن می‌خوانند. این افراد با احساس تعلق و دلبستگی به تمام آداب و رسوم‌شان قسمتی از شهر جدید را برای زیست انتخاب می‌كنند و در نهایت نمی‌توانند جایگاه و كاركرد خود را در كل شهر پیدا كنند. اگر نگاه‌مان متوجه آن دسته از گروه‌های مهاجر شود كه از توان اقتصادی بالایی برخوردار نیستند، می‌توان نتیجه گرفت كه بنا به وجود فشارهای اقتصادی و همچنین كمبود و حتی نبود مسكن، اینگونه افراد در درون شهرهای بزرگ نیز به كرات جابه‌جا می‌شوند و نهایتا در محل‌های حاشیه‌ای و نقاط دورافتاده شهر سكنی می‌گزینند. تحقیقات‌ نشان داده حالت بیگانگی در چنین مكانی بسیار شایع است. افرادی كه تیپ‌های مختلفی از زندگی شهری از جمله حاشیه‌نشینی و كپرنشینی را تجربه می‌كنند در ارتباطات شهری دچار مشكلات فراوان می‌شوند در اینگونه افراد اغلب رفتارهای شهری اصولی و پایه‌ای نیست چنانچه در رفت و آمدها نظم و قانون رعایت نمی‌شود. افراد مختلف عادات مختلفی نیز دارند و این خود باعث ایجاد گونه‌ای بی‌نظمی در ارتباطات شهری می‌شود خصوصا در كلان‌شهرها كه احتیاج به نظمی قوی و زیربنایی دارند. مهاجرت باعث شده است كه در شهرهای بزرگ، با گروه‌های فرهنگی جداجدا و جزیره‌ای برخورد به وجود آید كه در سطوح فردی حالت از خود بیگانگی، خارجی بودن، احساس غربت و عدم انطباق با شرایط محیط و زندگی اجتماعی در آنها به فراوانی دیده می‌شود.

---