رفتارهای فرهنگی روستائیان كشور

عدم اطلاعات كافی راجع به رفتارهای فرهنگی ایرانیان از سویی و لزوم برنامه ریزی دقیق در حوزه فرهنگ برای ایجاد زمینه ای مناسب جهت اشاعه آن از سوی دیگر, ضرورت انجام پژوهشی فراگیر و با تكیه بر مبانی علمی را ایجاب كرد

ازاین‌رو، برنامه‌ریزان فرهنگی، تصمیم به انجام پژوهش‌هایی ملی و فراگیر گرفتند و براین اساس پیش‌نویسی طرح جامع پژوهش در حوزه فرهنگ در سال ۱۳۷۸ پذیرفته شد و در مفاد قانون برنامه‌ سوم توسعه گنجانده شد، رفتارهای فرهنگی ایرانیان باعنوان طرح مصرف كالاها و فعالیت‌های فرهنگی كه از نخستین طرح‌های ملی در عرصه فرهنگ بود، مطالعات اولیه آن در سال ۱۳۷۴ در چند شهر انجام شد و براساس تجربیات به‌دست آمده و به‌صورتی ملی در سطح شهرهای مركز استان و مناطق روستایی اجرا شد.

این پژوهش به بررسی رفتارهای فرهنگی ایرانیان در مناطق روستایی می‌پردازد و علاوه بر یك پژوهش ملی، در قالب ۲۸ طرح استانی به بررسی رفتارهای فرهنگی روستاهای استان‌های مختلف كشور پرداخته است و اغلب روستاهای حاشیه شهرهای مركز استان در این طرح مورد توجه قرار گرفتند و به نسبت دوری و نزدیكی به شهرهای مراكز استان تفكیك و طبقه‌بندی شده و مورد پژوهش قرار گرفته‌اند. این طرح به منظور آشنایی سیاستگزاران فرهنگی از وضعیت مصرف كالاها و فعالیت فرهنگی روستائیان كشور در قالب ۲۹ جلد گزارش منتشر گردید تا براساس آن برنامه‌ریزی‌های كلان فرهنگی از دقت بیشتری برخوردار باشد.

● مناسبات فرهنگی شهرها و روستاها

بی‌تردید بسیاری از تحولات اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی در درون یك جامعه با محوریت شهر و مراكز بزرگ جمعیتی، رقم می‌خورد. امروزه معمولاً شهرهای بزرگ و صنعتی، به مثابه مراكز بزرگ ارتباطات و كانون انتقال دانش و فناوری و فرهنگ تلقی شده و كشورهای درحال‌توسعه با فاصله‌ای كه از این كانون‌ها دارند، تحت تأثیر آن قرار گرفته و براساس آن تغییر و تحول می‌یابند. در داخل هر كشور نیز شهرها و به‌ویژه شهرهای بزرگ و پایتخت، كانون اصلی انتقال دانش، فناوری و فرهنگ بوده و اجتماعات كوچكتر، از طریق نزدیكترین شهرها تحت تأثیر آن‌ها قرار می‌گیرند.

اجتماعات كوچك البته هماهنگ با شهرهای بزرگ، درصورت نزدیكی به آن و تأثیر‌پذیری از آن‌ - كه ضروری می‌نماید - انعطاف‌پذیرتر از دیگر مناطق روستایی‌اند.

از متغیرهای كلیدی در این بررسی میزان جمعیت روستا و نیز فاصله آن از نزدیكترین شهر است. روستاهایی دارای فاصله اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی كمی از شهر هستند كه دارای جمعیت زیادتر و فاصله كمتر از شهر باشند.

فاصله روستا از شهر و میزان جمعیت روستا در كلیه عرصه‌های مصرف و فعالیت فرهنگی، اثر تعیین‌كننده‌ای دارد و با كمترشدن فاصله روستا از شهرها و افزایش جمعیت، مصرف كالا‌ها و فعالیت‌های فرهنگی در آن افزایش می‌یابد. متغیر پایگاه اقتصادی - اجتماعی خانواده نیز رابطه بسیار نزدیكی با متغیر فاصله روستا از شهر و جمعیت روستا دارد. در واقع هر چه فاصله روستا از شهر كمتر است متقابلاً جمعیت روستا زیادتر است، پایگاه اقتصادی - اجتماعی خانواده روستایی نیز بالاتر است.

این‌گونه می‌توان تفسیر كرد كه با كمترشدن فاصله روستا از شهر و یا افزایش جمعیت، پایگاه اقتصادی - اجتماعی خانواده (كه در بررسی ما داشتن انواع كالاهای مصرفی نوع شهری مانند لوازم برقی و ماشینی است) بالاتر می‌رود و در نتیجه مصرف و فعالیت انواع كالاهای فرهنگی جدید افزایش می‌یابد و متقابلاً برخی از فعالیت‌های فرهنگی سنتی كاهش می‌یابد.

● مفاهیم و مقولات مورد توجه‌

این گزارش پژوهشی پیرامون فعالیت و مصرف كالاهای فرهنگی خانوارهای روستایی است كه در آن "فعالیت"، "كالاهای فرهنگی"، "تقاضا و مصرف آن"، "تسهیلات (امكانات) فرهنگی" و "زمان فراغت" را مورد توجه قرار گرفته است.

در این پژوهش فعالیت فرهنگی و مصرف كالاهای فرهنگی و تقاضای فرهنگی در قالب مقولاتی چون "فعالیت مذهبی"، "فعالیت اجتماعی"، "فعالیت ورزشی"، "فعالیت تفریحی"،‌ "بازی"، "فعالیت هنری و دستی"، "كتاب و كتاب‌خوانی"، "روزنامه و مجله‌خوانی"، "استفاده از رادیو و تلویزیون"، "ویدئو و ضبط صوت"، "سینما و تئاتر"، "تسهیلات (امكانات) فرهنگی"، "زمان فراغت"، "تقاضای فرهنگی" و "ویژگی‌های فردی اعضا و پایگاه اقتصادی - اجتماعی خانواده." مورد توجه قرار گرفته و در ۲۸ استان كشور و در روستاهای اطراف مراكز استان به اجرا گذاشته و پس از انجام آن، در قالب ۲۸ گزارش و یك طرح ملی تدوین و ارائه شد.

رفتارهای فرهنگی روستاهای ایران، با توجه به ویژگی‌های اقتصادی- اجتماعی روستاها و بررسی وضعیت كتاب و كتاب‌خوانی در روستاها و نحوه استفاده روستائیان از مطبوعات و نحوه دسترسی به آن و وسایل ارتباط جمعی و فعالیت‌های عمده فرهنگی از جمله اوقات فراغت مورد بررسی قرار گرفته و درباره آن پژوهش شده است. همچنین از انواع جشن‌ها و مراسم محلی در مناطق مختلف و انواع بازی‌های محلی و سنتی روستاها در این طرح پرسش شده است.

اگرچه مراكز روستایی به مانند شهرهای صنعتی و شهرهای مراكز استان و یا پایتخت در فعالیت‌های فرهنگی و مصرف كالاهای فرهنگی، چندان رویكردی تعیین‌كننده به‌وجود نمی‌آورند، اما از آن‌جا كه برنامه‌ریزی در عرصه فرهنگ مستلزم داشتن‌ آگاهی و شناخت از تمام سطوح اجتماعی است و برنامه‌ریزی كلان، تمام سطوح جامعه را می‌بایست مورد توجه قرار دهد، بنابراین لزوم توجه جدی به تمام ساختارهای اجتماعی را ضروری می‌نماید.

● شیوه اجرای طرح‌

از آن‌جا كه این طرح برای اولین بار در میان روستاهای كشور به اجرا در آمد، بنابراین مهمترین مبنای آن، آمارگیری سال ۱۳۷۵ كشور بوده است. اطلاعات در این پژوهش در سه سطح جمع‌آوری شد. در ابتدا كلیه روستاهای بالای ۲۰ خانوار كشور درنظرگرفته شد و در سطح دوم خانواده معمولی ساكن در هر كدام از این روستاها شناسایی و مشخص گردید و در سطح سوم، اعضا خانواده‌های مزبور مورد پرسش قرار گرفتند. براساس آمارگیری سال ۷۵، روستاهای بیش از ۲۰ خانوار كشور، دارای ۴۴۱۰۴۷۰ خانوار و ۲۳۰۲۶۲۹۳ نفر جمعیت بوده‌اند.

در مورد پژوهش، به‌دلیل عدم شناخت در مورد روستاها، بیشتر سعی شده وجود امكانات فرهنگی در یك آبادی، مترادف با توانایی استفاده از آن امكانات توسط خانوارها دانسته شود. بنابراین در این رابطه، از امكاناتی نظیر پوشش رادیویی موج كوتاه، متوسط، پوشش شبكه‌های مختلف تلویزیون، صندوق پست، دسترسی به روزنامه، كتابخانه و... سؤال شد. البته لازم به ذكر است كه پس از محاسبه تعداد نمونه اولیه در هر یك از استان‌ها، باتوجه به سایر مشخصه‌ها و پراكندگی‌ جمعیت هر استان، از قبیل ویژگی‌های قومی، مذهبی، زبان محلی، تعداد خانوار و... ضرایبی درنظرگرفته و براساس آن‌ها به تعداد نمونه‌ها افزوده شد تا بدین وسیله نمونه معرفی به دست آید.

● شیوه نمونه‌گیری‌

نمونه‌گیری در این طرح در دو مرحله انجام شد. در مرحله اول جمعاً ۱۸۲۱ ً روستای بالای ۲۰ خانوار در ۲۸ استان كشور با روش نمونه‌گیری احتمال متناسب(PPS) و در مرحله دوم تعداد ۱۴۵۶۸ خانوار به روش نمونه‌گیری تصادفی سیستماتیك انتخاب شده است. بنابراین، واحد نمونه‌گیری در این طرح عبارت بود از یك آبادی مسكونی دارای حداقل ۲۰ خانواده و در هر آبادی نمونه، ۸ خانواده كه به‌طورتصادفی سیستماتیك و در محل انتخاب شده‌اند.

در مرحله اول، برای انتخاب روستاها، در هر استان به‌طور جداگانه براساس جدول فراوانی، تراكمی از جمعیت روستاهای استان (تعداد خانوار) و مراجعه به جدول اعداد تصادفی، تعداد نمونه برآورد شده برای هر استان انتخاب شده است. در مرحله دوم، در محل روستا، تعداد خانواده‌های ساكن در آبادی تقسیم بر ۸ شده و عدد به‌دست آمده را به‌عنوان فاصله خانواده‌های نمونه‌ از یكدیگر درنظرگرفته، همچنین در فاصله یك و آن عدد، عددی تصادفی انتخاب شده و بدین‌سان ۸ خانواده نمونه انتخاب شده‌اند. ضمناً در صورت نبودن اعضای خانواده نمونه در خانه به خانه بعدی مراجعه شده است.

● استفاده از خانوارهای نمونه‌

اگرچه طرح مزبور درباره بررسی فعالیت و مصرف كالاهای فرهنگی خانوار روستایی است، لیكن به دلایلی اطلاعات مربوط به آبادی‌هایی كه خانوارهای نمونه در آن واقع هستند نیز جمع‌آوری شده است. این دلایل به شرح ذیل است:

۱ ) روستاهای كشور با توجه به جمعیت و دوری و نزدیكی به شهرها و مراكز استان، از امكانات فرهنگی بسیار متفاوتی برخوردارند. بنابراین بررسی فعالیت و مصرف كالاهای فرهنگی خانوارهای روستایی نمی‌تواند بی‌ارتباط با این امكانات باشد و برای تحلیل همه جانبه اطلاعات در سطح خانوار و اعضای آن، داشتن اطلاعات در سطح آبادی نیز لازم است.

۲ ) معمولاً در مقایسه با شهرها، در روستاها به دلیل محدود بودن جمعیت و پیوستگی فامیلی و قومی میان خانواده‌ها و تفوق روابط رودررو، شناخت‌های متقابل افراد از یكدیگر دامنه‌ای وسیعتر دارد. بنابراین، هر یك از روستائیان تقریباً در جریان امكانات و فعالیت‌های هم‌ولایتی‌های خود قرار دارد و كمتر اتفاق می‌افتد كه از اخبار و احوالات آن‌ها غافل باشد. این ویژگی كمك می‌كند تا اطلاعات برخی از فعالیت‌هایی را كه به‌طور مستقیم نمی‌توان از اعضای خانوار به دست آورد، به‌طور غیرمستقیم و از طریق دیگران به‌دست آورد.

۳ ) با توجه به تنوع قومی و فرهنگی روستاها از یك سو و غلبه فرهنگ و روابط سنتی در روستاها در مقایسه با شهر، جشن‌ها، رسوم، بازی‌ها و شیوه‌های گذران اوقات فراغتی در روستاها وجود دارد كه نمی‌توان و یا كمتر می‌توان آن‌ها را در شهرها یافت. مسلماً بخشی از فعالیت‌ها و مصرف كالاهای فرهنگی خانوارها مربوط به این كالاها و فعالیت‌های فرهنگی سنتی است. بنابراین بررسی فعالیت‌ها و كالاهای فرهنگی در سطح روستا،‌ می‌تواند در شناخت و جمع‌آوری منابع سنتی فعالیت و كالاهای فرهنگی كشور و نیز در تحلیل این فعالیت‌ها در سطح خانوار و اعضای آن مؤثر باشد.

در مجموع این پژوهش در قالب یك گزارش ملی و ۲۸ گزارش روستاهای مراكز استان گردآوری و با دقت مورد مطالعه قرار گرفته و منتشر گردیده است. براساس این پژوهش می‌توان شناختی در خور از وضعیت رفتارهای فرهنگی ایرانیان در روستاها را به‌دست آورد و بر آن تأكید ورزید و به‌عنوان مبنای برنامه‌ریزی در حوزه فرهنگ مورد توجه قرار دارد.