ققنوسی ازمیان ۲خاکستر

تأملی بر کتاب «نظام های اقتصادی» اثر دکتر حسین نمازی

چاپ پنجم کتاب «نظام های اقتصادی» اثر دکتر حسین نمازی با ویرایشی نو و استفاده از منابع جدید به بازار عرضه شده است. در این کتاب، نظام های اقتصادی به لحاظ تاریخی، سازوکار و نتایج عملی معرفی و کوشش شده تا اصول و مبانی نظری آنها نیز به طور واقع بینانه و فارغ از تمایلات و جهت گیری های خاص بررسی شود، بدین معنی که از انتقادهای مخالفان هر نظام، کمتر استفاده شده بلکه بیشتر با معیارهای پذیرفته شده و مورد استفاده دانشمندان و نظریه پردازان همان نظام تحلیل و نقد انجام گرفته و از نظریات خود آنها استفاده شده است.

همچنین نشان داده شده که چرا نظام اقتصاد سرمایه داری لیبرال نتوانست دوام بیاورد و چگونه اصول و نظریات افراطی این نظام متکی بر اصالت فرد، آزادی های تقریباً نامحدود فردی، تقدم منافع فرد بر جمع، رقابت بی لجام، عدم مداخله دولت در اقتصاد، اتکا به مکانیسم بازار و تعادل خودکار اقتصادی اجازه ادامه حیات آن را نداد و ناگزیر به نظام اقتصاد سرمایه داری مقرراتی تبدیل شد. امروزه هم به رغم تعدیل ها و تجدید نظرهایی که در آن به عمل آمده، با مشکلات اساسی روبه روست. به طوری که در دهه اخیر بسیاری از متفکرین و اقتصاددانان همین نظام ، خطر از هم پاشیدگی آن را اعلام کرده اند.

در ادامه به بررسی نظام اقتصاد سوسیالیستی و تحلیل مبانی نظری آن پرداخته شده است. نظامی که به عنوان واکنش به صورت فریاد اعتراض در برابر نظام اقتصادی سرمایه داری، ناتوانی ها و افراط گری های آن به وجود آمد و با اصولی تفریطی در برابر آن موضع متضاد گرفت. تأکید بر اصالت جمع، نفی آزادی های فردی در زمینه تولید، مصرف، مالکیت فردی، نادیده گرفتن شخصیت و وجود حقیقی فرد، به رسمیت نشناختن رقابت سالم، تمرکز برنامه ریزی و قدرت اقتصادی دولت به عنوان عوامل ناکارآیی و بحران این نظام مورد بررسی قرار گرفته است. عواملی که این نظام را بارها به مرحله فروپاشی رسانید و به رغم تجدیدنظرها و تعدیل های مکرر در نهایت به حیات خود خاتمه داد و از هم فروپاشید.

قابل توجه است که روند وقایع اقتصادی و مشاهدات عینی در کشورهای سرمایه داری حاکی از وخامت بیشتر اوضاع اقتصادی در این کشورهاست. بدهی خارجی امریکا که در سال ۱۹۹۵ برابر ۱۰۰۰ میلیارد دلار اعلام شده بود، در سال ۲۰۰۷ بر اساس آمار خزانه داری امریکا، بانک جهانی و صندوق بین المللی پول به ۹ هزار میلیارد دلار افزایش یافته و کسری تراز بازرگانی این کشور در همین فاصله از ۱۶۶ میلیارد دلار به ۷۱۱‎/۶ میلیارد رسیده است. هر چند این شرایط نامناسب مربوط به امریکا به عنوان الگوی کشورهای سرمایه داری و در حال حاضر قوی ترین آنها می باشد، اما شرایط اقتصادی سایر کشورهای سرمایه داری نیز بهتر از امریکا نیست. این روند در جهت تأیید تحلیل های این کتاب در مورد نظام اقتصاد سرمایه داری و آینده آن می باشد.

این روند به روشنی تأیید می کند که نظام اقتصاد سرمایه داری مانند نظام سوسیالیستی، نظامی موفق نیست و نه فقط به عنوان تنها امکان انتخاب پس از فروپاشی نظام اقتصاد سوسیالیستی نمی باشد، بلکه همان طور که در فصل پنجم کتاب حاضر با عنوان تحلیل مبانی نظری نظام اقتصاد سرمایه داری آمده است، این نظام از اشکالات اساسی و بنیادین برخوردار است و به گفته لسترتارو، بسیاری از مشکلات نظام اقتصاد سرمایه داری ذاتی و بخشی از این نظام است که وقوع زلزله را در آن حتمی می سازد. در ادامه همین فصل تهدیدها و آینده این نظام به استناد دیدگاه ها و تحلیل های اقتصاددانان سرمایه داری مورد بررسی قرار گرفته و در همین راستا پنج تهدید جدی برای آینده این نظام مطرح شده است.

در تحلیل بحران اقتصادی حاضر در امریکا و سایر کشورهای سرمایه داری که اقتصاد کشورهای جهان را نیز کم و بیش تحت تأثیر قرار داده است، نیز اقتصاددانان امریکایی و اروپایی که ریشه بحران را در ساختار نظام اقتصاد سرمایه داری می دانند و نه فقط عواملی مانند سیاست های اعتباری بانک ها در بخش مسکن، کم نیستند. مطالعه این کتاب زمینه آشنایی بیشتر با مسائل و مشکلات ساختاری این نظام را نیز فراهم می سازد.

در فصل آخر الگوی یک نظام اقتصادی به دور از افراط و تفریط و منطبق بر معیارهای علمی معرفی شده است. ضمن توجه به این واقعیت که هر الگوی نظام اقتصادی هر چند کامل، نیاز به تکامل در میدان عمل دارد به طور دقیق مشخص شده است که چگونه واقعیات، مشاهدات عینی و تجربیات نظام های اقتصادی موجود در دو قرن گذشته تا به امروز صحت و کارآیی الگوی معرفی شده را اثبات می کنند.

در همین راستا نشان داده شده است که چگونه تبعات منفی فکری و آثار و نتایج عملی اصول و نظریات افراطی نظام اقتصاد سرمایه داری، تعدادی از اقتصاددانان به نام این نظام را در دو دهه اخیر به فکر و جست وجوی نوعی الگوی نظام اقتصادی سالم با اصول و نظریاتی معتدل و در عین حال متفاوت با الگوهای تاکنون شناخته شده واداشته است. اگرچه از نظریه تا عمل راهی بس دشوار و طولانی وجود دارد، اما نظام های اقتصادی نوعاً از نظریه به عمل پیوسته اند.

لازم به ذکر است، کتاب «نظام های اقتصادی» که برای نخستین بار در سال ۷۴ منتشر شد و اخیراً به چاپ پنجم رسیده، مشتمل بر ۹ فصل است که چنین عنوان گرفته اند:

۱) نظام اقتصادی و روش های بررسی آن

۲) مهم ترین نظریات مؤثر در شکل گیری نظام های اقتصادی

۳) مروری تاریخی بر نظام های اقتصادی قبل از سرمایه داری

۴) مروری تاریخی بر نظام اقتصاد سرمایه داری

۵) تحلیل مبانی نظری اصول نظام اقتصاد سرمایه داری

۶) استقرار نظام اقتصاد سوسیالیستی و تحولات تاریخی آن

۷) تحلیل مبانی نظری نظام اقتصاد سوسیالیستی

۸) انواع نظام های اقتصادی و معیارهای تفکیک

۹) نظام اقتصاد اسلام

مؤلف این اثر، دکتر نمازی که دکترای اقتصاد از دانشگاه اینسبروک است، در سال های ۵۹ تا ۶۴ و از سال ۷۶ تا ۸۰ تصدی وزارت امور اقتصادی و دارایی را داشته و در حال حاضر با مرتبه استادی در دانشگاه شهید بهشتی به تدریس و فعالیت علمی اشتغال دارد.