نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در بستر تاریخ

در آخرین روزهای حکومت شاهان قاجار, نیروهای مسلح ایران از چهار یکان نظامی تحت فرمان خارجی هاو مجزا تشکیل شده بودند چندین واحد از نیروهای عشایر و محلی هم وجود داشت که در مواقع اضطراری به کمک, فراخوانده می شدند, اما آن طور که باید اعتماد واطمینانی به آنان نمی شد, چون در غالب موارد, نیروهای عشایر و محلی با تلاشهای مرکزیت بخشی دولت,مخالفت می کردند, چون گمان بر این بود که تهران زیر نفوذ نیروهای بیگانه قرار دارد

در آخرین روزهای حکومت شاهان قاجار، نیروهای مسلح ایران از چهار یکان نظامی تحت فرمان خارجی ها و مجزا تشکیل شده بودند. چندین واحد از نیروهای عشایر و محلی هم وجود داشت که در مواقع اضطراری به کمک، فراخوانده می شدند، اما آن طور که باید اعتماد واطمینانی به آنان

نمی شد، چون در غالب موارد، نیروهای عشایر و محلی با تلاشهای مرکزیت بخشی

دولت،مخالفت می کردند، چون گمان بر این بود که تهران زیر نفوذ نیروهای بیگانه قرار دارد.

«وجود فرماندهان خارجی در بین سپاهیان ایرانی به این نگرانی های مذهبی و قبیله ای می افزود. شاید موثرترین واحد نظامی دولتی «بریگاد قزاق» با ۵ هزار نفر از کارکنان وفادار خوب آموزش دیده ومنظم بود که در سال ۱۲۵۸ ایجاد شده بود و تحت فرمان افسران روسی قرار داشت.»(۱) فکر ایجاد ارتش واحد و تحت فرماندهی یک شخص، برای جلوگیری از ادعاهای جدایی طلبانه و استقلال جویی قومها ی گوناگون و برای پاسخ گویی به تمایل نخبگان که خواستار ایجاد یک دولت ملی تام الاختیار بودند، تقویت شد.

«این ایده با پافشاری انگلیسی ها که مایل بودند، دولتهای آینده ایران وجود تفنگداران جنوب را بپذیرند، گسترش یافت. در واقع از ابتدای قرن بیستم، دولت انگلیس خواستار تشکیل ارتش واحد در ایران بود.

علت اصلی علاقه آنها نیز این بود که روسیه در آن هنگام از نظارت مستقیم بر تیپ قزاق دست برداشته بود و قزاق ها فقط به دولت تهران وابسته بودند.»(۲)

که اجرای این پیشنهاد به عهده رضا خان گذاشته شد که در اسفند ماه ۱۲۹۹ رضا خان و سیدضیاء الدین طباطبایی به همراه حدود ۲۵۰۰ نفر قزاق ایرانی وارد پایتخت شدند. در ظرف یک هفته، طباطبایی دولت جدیدی تشکیل داد و رضاخان را به ریاست ارتش منتصب کرد.

سردار سپه دراقدام های بعدی خود در دی ماه ۱۳۰۰ با انتشار فرمان عمومی شماره یک ارتش، نام «قزاق»را از تاریخ ارتش ایران برای همیشه پاک کرد و برای سپاه ایران نام «قشون»را برگزید...

اوکه از مزیت کاربرد هواپیما برای سرکوب عشایر و برای برقراری ارتباطات سریع و امن در کشور بزرگی مثل ایران آگاهی پیدا کرده بود، اقدام های بعدی خود را در خصوص تحول در ارتش نوین ایران، دست به تجدید قوای دریایی ارتش و تشکیل نیروی هوایی زد و به این ترتیب در شعبه «تنسیقات» از دایره عملیات، دفتری هم به نام دفتر هواپیمایی پیش بینی شد و برای نخستین بار، اسم هواپیمایی جزو سایر سازمانها ارتش ایران شد، هر چند دفتر مزبور در آن موقع به جز یک رئیس و یک نویسنده، عضو دیگری نداشت ودر ابتدا، هواپیمای هم در بین نبود. به هر حال همین دفتر، هسته مرکزی «هواپیمایی نظامی ایران» را تشکیل داد.

«پس از تأسیس «دفتر هواپیمایی»در دایره عملیات ارکان حزب کل قشون، برای بررسی ایجاد هواپیمایی نظامی در ایران، خرید یک فروند هواپیمای «یونکرس اف-۱۳ از شرکت یونکرس خریداری شد و این هواپیما در نخستین فرودگاه کشور یعنی «قلعه مرغی» استقرار یافت.

«پس از به خدمت گرفتن این هواپیما تلاشهای وسیعی برای خرید هواپیماهای بیشتر آغاز شد ودر سال ۱۳۰۲ علاوه بر خرید دو فروند هواپیمای «یونکرس-اف-۱۳ ویونکرس آ-۲۰»، توسط اهلی گیلان ومازندران، چهار هواپیمای دیگر(یک فروند دوهاویلاند-۴، یک فروند دوهاویلاند۹آ و دو فروند آورو) از روسیه به تهران رسیدند.»(۳)

در خرداد ۱۳۰۲ اولین دسته از افسران ایرانی در رسته های مختلف ارتش، انتخاب و برای تکمیل تحصیلات نظامی به کشور فرانسه اعزام شدند که یک افسر هم به نام سرهنگ احمدخان نخجوان از تیپ گارد پیاده نیز جزو این دسته برای تحصیل در رشته هواپیمایی و فرا گرفتن فن خلبانی اعزام شده بود.

تا خرداد ۱۳۰۳ با وجود این که هواپیمایی قشون ایران دارای تعدادی هواپیما بود، ولی به علت نبود کارکنان متخصص، اداره این سازمان به طور مستقیم به وسیله ارکان حزب کل قشون و از طریق دفتر هواپیمای مربوطه انجام می گرفت. «در تاریخ ۱۱ خرداد۱۳۰۳ به موجب حکم قشونی شماره ۲۱۲، برای اولین بار فرمان تأسیس صنف «هواپیمایی کل قشون» به عنوان یک سازمان مشخص از طرف رضاخان صادر شد و پس از ورود

سرهنگ احمد نخجوان به ایران، که از قبل، طبق فرمان رضاخان به ریاست آن منصوب شده بود، تغییراتی را پیشنهاد داد که مورد تصویب قرار گرفت. سازمان جدید که در واقع نخستین سازمانی به شمار می رود که تحت عنوان «اداره هواپیمایی کل قشون دولت ایران » تشکیل و برای اولین بار به عنوان یکی از اداره های مستقل تابع ارکان حزب کل قشون محسوب شده است.(۴)

بین سالهای ۱۳۰۲ تا سال ۱۳۰۴، پنج فروند هواپیما از روسیه وهفت فروند هواپیما از فرانسه خریداری شد، که هر یک از این دو کشور فروشنده تلاش می کرد زودتر هواپیمای خریداری شده را به تهران برسانند. سه نفر خلبان ایرانی که تازه از مدرسه هوانوردی روسیه، فارغ التحصیل شده بودند، پرواز با سه فروند از پنج فروند هواپیماهای خریداری شده از آن کشور را بر عهده گرفتند.

«روز ۶ بهمن ۱۳۰۴ سه فروند هواپیمای «دوهاویلاند-۹آ» روسی تا بادکوبه در صندوقهای حمل و در این شهر آماده پرواز شدند. یکی از این هواپیماها هنگام برخاستن از فرودگاه بادکوبه دچار سانحه شد و بعدها با کشتی به ایران حمل شد، از دو فروند هواپیما دیگر که سالم وارد آسمان کشور شدند فقط یک فروند به خلبانی عیسی اشتوداخ، سالم در قزوین فرود آمد.

«در قزوین هم با بارش برف، مدتها این هواپیما در این شهر زمین گیر شد و نتوانست خود را به موقع به تهران برساند. هفت فروند هواپیمای فرانسوی هم که قرار بود با خلبانان فرانسوی از بوشهر پرواز کنند و هر چه زودتر خود را به تهران برسانند سرنوشتی بهتر از هواپیماهای روسی نداشتند.»(۵)

سرانجام با ورود افسران دیگری که برای فراگرفتن آموزشهای هواپیمایی به روسیه رفته بودند، سازمان هواپیمایی در سال ۱۳۰۵ عبارت از دو قسمت صفی وفنی با بیست فروند هواپیما شکل گرفت :

۱) برگه، سه فروند

۲) دوهاویلاند۴ و۹، شش فروند

۳) یونکرس، پنج فروند

۴) اسپاد، دو فروند

۵) پوتز، دو فروند

۶) اورو، دو فروند

این هواپیماها شماره های مخصوص داشتند و با به نام های مختلف :

عقاب، تیهو، کرکس، شاهین، هما، قرقی، کبک و بلبل نیز خوانده می شدند.

در سال ۱۳۰۶ آن دسته از دانشجویانی که برای فراگرفتن آموزشهای هواپیمایی به فرانسه رفته بودند نیز به ایران بازگشتند وچند هواپیمای دیگر هم به جمع هواپیماهای پیشین افزوده شد و سازمان هواپیمایی، با سی وسه هواپیما به صورت زیر درآمد:

▪ گردان یکم : شامل هفت فروند هواپیما دوهاویلاند۹

▪ گردان دوم : شامل دو فروند هواپیمای دوهاویلاند وچهار فروند هواپیمای یونکرس

▪ گردان آموزشی : شامل یازده فروند هواپیمای برگه، اورو، اسپاد و پوتز

«در سال ۱۳۰۷ دسته دوم و سوم محصلان از فرانسه بازگشتند و چون کادر افسری هوایی سروسامانی گرفته بود، به طور رسمی اداره ای به نام اداره هواپیمایی در قلعه مرغی تشکیل یافت و از این پس به توسعه سازمان هواپیمایی توجه بیشتری شد و دانشجویان به آموزشگاههای خلبانی و فنی کشورهای روسیه و فرانسه فرستاده شدند.»

پس از آن ماموران سیاسی ایران با دولتهای انگلیس و آمریکا وارد گفت وگو شدند و

رفته رفته سایر کشورهای تولید کننده هواپیما، نیز پیشنهادهایی را برای فروش هواپیما به ایران دادند. «دولت وقت ایران نیز تصمیم گرفت برای انتخاب بهترین نوع هواپیما، مسابقه ای در میان فروشندگان ترتیب دهد وقرار شد، این مسابقه در مهرماه ۱۳۰۹ با شرکت خلبانان انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، آمریکایی، چکسلواکی، روسی ولهستانی انجام بگیرد. این مسابقه در همان سال انجام گرفت ولی تنها هواپیماهای فرانسوی و آلمانی در آن شرکت کردند و در نتیجه در سال بعد ۱۰ فروند هواپیما از روسیه وتعدادی هواپیمای یونکرس از آلمان

خریداری شد.»(۶)

افزایش حجم پروازها و تنوع هواپیماهای مختلف، اجرای امور و تعمیر و نگهداری در ساعت هایی غیر از ساعت پرواز و سرانجام برگشت دیر وقت هواپیماها از ماموریتهای دور، بر لزوم توجه به فرودگاهها و اجرای وظایف تحت نظر مسئولین آموزش دیده و آشنا به مسائل پروازی تاکید شد.

آن زمان بود، فرماندهان این فرودگاه را به فکر چاره جویی افتادند .به همین منظور در آذر ماه ۱۳۰۹ برای اولین بار درتاریخ هواپیمایی ایران، یک نفر از افسران، به عنوان «صاحب منصب مسئول فرودگاه» با وظایف مشخص ومدون تعیین شد.

«بر مبنای حکم صادره کنترل کلیه امور فرودگاه قلعه مرغی، از لحاظ اجرای مقررات ایمنی پرواز تعیین خط حرکت، خط نشستن طیارات، تعیین سمت گردش پس از برخاستن و هنگام نشستن وگزارش تخلفات پروازی، به عهده صاحب منصب گذاشته شده بود این صاحب منصب مانند نگهبان به صورت هفتگی تعیین و ابلاغ می شد. بر مبنای شرح وظایف تعیین شده، اداره کلیه امور فرودگاه و برج مراقبت عملاً به عهده این صاحب منصب گذاشته شده بود.»(۷)

در مهرماه سال ۱۳۱۰، آموزشگاه خلبانی در مهرآباد تأسیس و برای اولین بار ۱۹ نفر داوطلب غیر نظامی، یک افسر به سر هنر آموزگاری، با استادی یک خلبان سوئدی مشغول فرا گرفتن فن خلبانی شدند. همزمان با تشکیل آموزشگاه خلبانی، به منظور تربیت مکانیسین هواپیما، آموزشگاه فنی نیز در دوشان تپه تأسیس شد.

«در سیر تحول این سازمان، به موجب حکم عمومی قشونی (ماده یک نمره ۱۴۴۴)، عنوان «اداره هواپیمایی کل قشون ایران » از تاریخ ۱۳۱۱ به «قوای هوایی» تبدیل شد.»(۸) به این ترتیب در این سال سازمان منظم هواپیمای ایران تشکیل شد و این سازمان عبارت بود از :

▪ یگ گروه آموزشی

▪ یک گردان شکاری

▪ یک گردان بمباران و اکتشافی

در طرح جدید، ارکان حرب هوایی، از نیروی زمینی جدا شد و در حقیقت سازمان مستقل هواپیمایی مرکب از یک هنگ و فرماندهی و یک ستاد هنگ، شامل سه رکن و یک دفتر ستاد به وجود آمد و این نخستین ستاد هوایی بود که به ریاست سرگرد «نورد کیست» سوئدی تشکیل

می شد.کمی بعد یعنی اواخر همان سال در سازمان هواپیمایی باز تغییراتی به شرح زیر

به وجود آمد :

«الف) فرماندهی و ستاد فرماندهی: شامل سه رکن و به انضمام دوایر سررشته داری، دارایی، بهداری، موتوری ویک دانشکده دیده بانی، یک آموزشگاه خلبانی، یک آموزشگاه فنی و یک کارخانه هواپیما سازی نیز پیش بینی شد.

ب) واحدهای هوایی شامل پنج هنگ :

- هنگ یکم، در قلعه مرغی شامل یک گردان شکاری از هواپیماهای فیوری و دوگردان اطلاعاتی از هواپیماهای اداکس.

- هنگ دوم، در اهواز

- هنگ سوم، در مشهد

- هنگ چهارم، در تبریز

- هنگ پنجم، در مهرآباد

تهران در سال ۱۳۱۲ برای بی نیازی از خرید هواپیماهای خارجی و یا حداقل برای کاستن هزینه خرید آنها، اقدام به تأسیس کارخانه های هواپیماسازی شد و به همین منظور برای خرید ماشین و لوازم کارخانه، به کشورهای اروپایی؛ آلمان و انگلستان مثل شرکت پرات وویتنی، سفارشهای داده شد و این ماشینها و لوازم در سال ۱۳۱۴ به ایران رسید و در دوشان تپه نصب شد. این کارخانه با نام کارخانه های هواپیماسازی شهباز مشغول کار شد و علاوه بر تعمیر های اساسی، با استفاده از قطعات و مواد اولیه مورد لزوم، شروع به ساخت هواپیما کرد. در اول مرداد ۱۳۱۷، نخستین هواپیماهای ساخت این کارخانه به پرواز درآمد و تا سال ۱۳۱۸ توانست ۳۰ هواپیمای مشقی و۱۰ فروند هواپیمای جنگی ساخته شد. ولی از این سال به بعد به علت بروز جنگ جهانی و نرسیدن مواد اولیه و قطعات لازم از خارج و سرانجام سرایت جنگ جهانی دوم به ایران، برنامه ساخت هواپیما، متوقف شد.(۹) البته برنامه ای که برای این کارخانه تنظیم شده بود، می بایست تا سال ۱۳۲۰، تعداد ۱۲۰ هواپیمای آموزشی و۲۰ فروند جنگی ساخته می شد.

در اسفند ماه سال ۱۳۱۴ چند فروند هواپیما از انواع اداکس پکازوس و تایگرموس به مشهد فرستاده شد و هنگ هوایی مشهد از آغاز سال ۱۳۱۵ به طور رسمی آغاز به کار کرد و در واقعه ۲۰ شهریور منحل شد.

«در اسفند ۱۳۱۵ چند هواپیما از انواع تایگرموس و اداکس هورنت برای تشکیل هنگ هوایی اهواز به آن شهر فرستاده شد و مثل دیگر هنگهای هوایی تا شهریور ۱۳۲۰ دایر بود.

در سال ۱۳۱۹ چند فروند هواپیمای اکسفورد از انگلستان خریداری شد و هنگ بمباران در دوشان تپه تهران تشکیل شد که این هنگ مرکب از دو گردان و یک گروه ارتباط بود:

▪ گردان اول با هوپیماهای اکسفورد

▪ گردان دوم با هواپیماهای هایند

▪ گروه ارتباط با هواپیماهای تایگرموس

به این ترتیب نیروی هوایی تا شهریور ۱۳۲۰ ، دارای ۳۸۳ هواپیما حاضر به خدمت بود.(۱۰)

در سال ۱۳۲۰ با سرایت آتش جنگ جهانی دوم به ایران، واحدهای هوایی، دچار خسارت فروان شدند وخلاصه این که از سوم شهریور ۱۳۲۰ تا چهاردهم خرداد ۱۳۲۵ در واقع دوره رکود و انحطاط در تاریخ نیروی هوایی به شمار می رود .

پس از این تاریخ با روی کار آمدن محمدرضا پهلوی، توجه به نیروی هوایی از اهمیتی خاصی برخوردار شد. «آمریکا در سال ۱۳۲۶ با هدف جلوگیری از دسترسی شوروی به منابع نفتی ایران و اقیانوس هند از طریق خیج فارس، با واگذاری اعتبار ۵۱ میلیون دلاری برای خرید تسهیلات به حکومت ایران در عرض سه سال نیروی هوایی ایران قدرت جنگی خود را ۵ برابر کرد و در پی آن هواپیماهای اف-۴۷ (تاندربلت)وهواپیما های باربری (داگلاس) خریداری شد.

برنامه گسترده ای برای آموزش خلبانان آغاز شد و نخستین گروه افسران نیروی هوایی در سال ۱۳۲۷ برای گذراندن دوره های آموزشی ویژه به آمریکا اعزام شدند.

مدت کوتاهی پس از آن، نیروی هوایی ایران دانشکده آموزش هوایی افسران ارشد و یک دانشکده برای درجه داران را تاسیس کرد.» (۱۱) و در سال ۱۳۲۹ نام نیروی هوایی را به ستاد نیروی شاهنشاهی تغییر دادند.

با پیوستن ایران به پیمان بغداد در سال ۱۳۳۴، برنامه های نوسازی ارتش در رأس قرار گرفت و نخستین هواپیمای جت جنگنده که مدتها پیش توسط شاه سفارش داده شده بود از جمله ۲۴ فروند هواپیمای آموزشی وگشت زنی وحدود ۷۵ جنگنده وبمب افکن-اف-۸۴ (تاندرجت) به ایران تحویل داده شدند. اما این هواپیماها به اندازه ای که شاه آرزو می کرد پیشرفته نبودند.

در سال ۱۳۴۷ باورود هواپیماهای شکاری فانتوم (اف-۴) به ایران و متعاقب آن هواپیماهای(اف-۵) توان نیروی هوایی افزایش یافت.

در سال ۱۳۵۰، نیکسون در راه بازگشت از مسکو با شاه ایران دیدار کرد و شاه در این ملاقات با تاکید گفت: «هواپیماهای میگ-۲۵ روسی برفراز خاک ایران دیده شدند. ما باید به مجهزترین و جدیدترین جنگنده ها را برای رویارویی احتمالی با تهدید کمونیست شوروی در اختیار داشته باشیم.

نیکسون هم موافقت کرد که در هر نوع جنگ افزار متعارف که شاه می خواهد به ایران بفروشد و هرتعداد کارشناس فنی آمریکایی که لازم می داند، در استخدام خود درآورد و از بین جدیدترین نسل جنگنده های آمریکایی، تام کت یا عقاب را انتخاب کند.»(۱۲)

به این ترتیب هواپیماهای بویینگ ۷۰۷، ۷۲۷، ۷۴۷، پی-۳- اف و هواپیمای رهگیر اف-۱۴ وارد خدمت نیروی هوایی شدند وکیفیت نیروی هوایی یکی از پیشرفته ترین نیروی هوایی جهان شد.

«با گسترش یافتن دامنه انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، گروهای متشکل از هزاران افسر، همافرو درجه دار در روز ۳۰ دی با راهپیمایی در پایگاههای بندرعباس، شاهرخی و وحدتی با جنبش ملت ایران اعلام همبستگی کردند.»(۱۳)

گروهی از نظامیان درباره وفاداری به سوگندی که یاد کرده بودند. خواستار روشن شدن سوگند خود شدند، امام خمینی (ره) در پاسخ، چنین فتوا دادند : «قسم برای حفظ قدرت طاغوتی صحیح نیست و مخالفت با آن واجب است. کسانی که این نحو قسم خورده اند بر خلاف آن عمل کنند.»(۱۴)

«با صدور فتوای امام خمینی (ره) راهپیمایی به اکثر پایگاههای هوایی کشیده شد و پس از بیعت تعدادی زیادی از کارکنان این نیرو در ۱۹ بهمن ۱۳۵۷ با رهبر کبیر انقلاب، تمام آرزوهای پس مانده های رژیم شاه بر باد رفت و سه روز بعد، انقلاب اسلامی ایران به پیروزی رسید. که پس از آن روز ۱۹ بهمن به نام روز نیروی هوایی ارتش جمهوری ایران نام گذاری شد. با حمله ارتش عراق به خاک مقدس جمهوری اسلامی ایران، نیروی هوایی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی دستخوش تحولاتی، در راستای بازسازی وساماندهی نوین شده بود، عملاً درگیر نبردی شد که با وجود محدودیت های عملیاتی، «خلبانان این نیرو، تنها به فاصله ۲ ساعت، پس از اولین حمله هوایی دشمن، در بعد از ظهر ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، دو پایگاه مهم هوایی عراق به نام های الرشید وشعیبیه را آماج حمله های کوبنده خود قرار دادند و روز بعد، اول مهرماه با به پرواز درآوردن ۱۴۰ فروند هواپیمای جنگنده به مراکز نظامی و پایگاههای عراق، حمله کردند که بر اثر این اقدام، بخش قابل توجهی از هواپیماها و دیگر تجهیزات دفاع هوایی

‌عراق، منهدم شد.»(۱۵)

این نیرو در طول ۸ سال دفاع مقدس با نبردهای غرور آفرین خود، با فراری دادن هواپیماهای دشمن از آسمان کشورمان، بمباران مناطق و پایگاههای استراتژیک عراق، مثل عملیات کمان۹۹،۳H- ومروارید و همچنین انجام عملیاتهای آفندی و پدافندی و پوشش هوایی در مناطق عملیاتی نقش بسزایی در طول جنگ تحمیلی ایفا کرد، که در این راه تعدادی زیادی از کارکنان خد را فدا کرد ،شهیدانی چون ،سرلشکر فکوری، سرلشکر ستاری، سرلشکر بابایی، سرلشکراردستانی، سرلشکر یاسینی، سرلشکر دوران و... تقدیم کشور کرد، روحشان شاد وراهشان پر رهرو باد .

لازم به یاد آوری است که پس از اعلام آتش بس و خاتمه جنگ، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران شروع به بازسازی وتجهیز هواپیماها و نیروهای خود کرد که با بازسازی هواپیماهای آسیب دیده در جنگ و همچنین با ساختن هواپیماهای شکاری و آموزشی، درنا، تزرو، ساعقه،آذرخش و ترابری سبک، تجربه با ارزشی را به دست آورده و برای تکمیل توان هوایی خود در سال ۱۳۶۷ اقدام به خرید هواپیماهای پیشرفته روسی از قبیل میگ-۲۹، سوخو ۲۴ از روسیه و اف-۷ از جمهوری خلق چین کرد.

به طور خلاصه می توان گفت : از بدو تأسیس نیروی هوایی یا همان «هواپیمایی نظامی»در ایران تاکنون بیش از ۵۰ نوع هواپیما در خدمت این نیرو بوده است که به موازات پیشرفتهای صنعت هواپیمایی بتدریج انواع قدیمی از خدمت خارج و هواپیماهای نوع جدید جایگزین آنها شده اند.

منابع

۱- لطفیان، سعیده، ارتش وانقلاب اسلامی ایران، نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۶۹.

۲- همان ص، ۷۱.

۳- پیشگامان پرواز در ایران ،ص ۷۶.

۴- تاریخ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران،ص ۲۹.

۵- پیشین، ص ۸۸ .

۶- ماهنامه ارتش، شماره۱۱، سال ۴۹، ص۶۳و۶۴.

۷- پیشگامان پرواز در ایران، ص ۱۶۲.

۸- تاریخ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران، ص ۲۹.

۹- ماهنامه نیروی هوایی شاهنشاهی ایران، شماره ۴۰۰، آذر ۱۳۵۷، ص۷-۳.

۱۰- ماهنامه ارتش شاهنشاهی، شماره ۱۱، سال ۱۳۴۹، ص۶۶.

۱۱- لطفیان، سعیده،پیشین ، ص ۱۴۵.

۱۲- لطفیان، سعیده، پیشین ص ۱۶۹.

۱۳- کیهان،۳۰ دی ۱۳۵۷، ص۴.

۱۴- صحیفه نور ج۳، ص ۲۷۶.

۱۵- از ۲۵ فروردین تا ارتش حزب الله، دفتر سیاسی، ۱۳۷۸، ص۴۸و۴۷.

http://esfshabgard.blogfa.com